Bài dự thi " Nông nghiệp, nông dân, nông thôn Viêt Nam": Nâng tầm cho thổ cẩm

MTXD - Đau đáu với khung dệt và thoi đẩy, họ khao khát nâng tầm cho thổ cẩm H’rê, để người H’rê khoác lên mình mảnh thổ cẩm làng, rồi cứ thế mang chở văn hóa của tộc người mình đến muôn nơi trong hun hút những ngày sau.

Nẻo về nguồn cội

Xinh như đóa hoa rừng với nụ cười rạng rỡ, Phạm Thị Y Hòa (30 tuổi, người H’rê ở Làng Teng, Ba Thành, Ba Tơ, Quảng Ngãi) vẫn không giấu nổi vẻ e lệ khi kể chuyện về mình. Nhưng khi nhắc về thổ cẩm, Y Hòa như bừng dậy những niềm khao khát mãnh liệt, mà có lẽ ít người trẻ nào có được.

Thổ cẩm H’rê với vẻ đẹp độc đáo và nhiều hoa văn, họa tiết.

Những đứa trẻ Làng Teng được dệt một tấm thổ cẩm để mẹ địu khi mới chào đời, và đến khi họ về với tổ tiên, cũng nằm trong chính tấm thổ cẩm ấy. Những nét hoa văn trên thổ cẩm như chỉ dấu vĩnh viễn cho người làng Teng, mà hơn nữa là người H’rê khắp vùng thảo nguyên Bùi Hui, sang cả An Lão (Bình Định) và nhiều nơi khác. Y Hòa hào hứng như thế, như chính những lúc miệt mài dệt lên những tấm thổ cẩm đẹp nhất, với những hoa văn độc đáo nhất và chất chứa trong đó cả một khoảng dài bao đời H’rê trong đó. Mới hơn 30 tuổi, nhưng dường như thổ cẩm đã ngấm vào từng hơi thở, ngấm vào từng ngón tay dệt của Y Hòa. Những bức phác họa mẫu thổ cẩm hay trên cả khung dệt, bao giờ Y Hòa cũng cẩn trọng từng chút một, để cho từng sản phẩm thủ công được đẹp nhất, hoàn hảo nhất, và đầy hình ảnh của người H’rê.

Phạm Thị Y Hòa và trưởng thôn Làng Teng Phạm Văn Sây trong trong phục truyền thống.

Thảo nguyên Bùi Hui này bao năm qua vẫn đậm đà như thế, người Làng Teng phóng khoáng nhưng cũng tinh tế và sáng tạo nhờ được lưu truyền qua bao thế hệ vậy. Những bộ áo, váy thổ cẩm là không lẫn vào đâu được. Nó vẫn ở đó, nguyên vẹn như những buổi đầu của người H’rê cổ xưa. Đó dường như là sợi dây kết nối cuối cùng, níu giữ chút kí ức đẹp đẽ còn sót lại của một thời vàng son ấy. Cứ đến mùa, cây bông trồng trên triền núi thấp trổ trắng cả triền núi, người làng hái về, quay vòng, se thành sợi. Khi con gái mang gùi đi hái trái về kéo sợi, thì con trai lại ngược về phía núi kiếm rễ hay vỏ cây rừng về làm màu, ngâm sợi. Từ những sợi bông đã nhuộm màu, qua bàn tay người phụ nữ Làng Teng sẽ trở thành những tấm thổ cẩm độc đáo. Đối với những người phụ nữ ở vùng cao này, nghề dệt chính là thước đo cho sự khéo léo. Đứa trẻ H’rê khi sinh ra đã thấy người mẹ miệt mài bên khung dệt. Người con gái lớn lên lại được mẹ dạy cho cách se chỉ, nhuộm màu. Để rồi theo năm tháng, nghề dệt thổ cẩm cứ len lỏi trong từng mạch máu của những người con nơi núi rừng.

Y Hòa (phải) và Phạm Thị Sung (trái) là những người phụ nữ trẻ đang nỗ lực đưa thổ cẩm H’rê ra với bạn bè trong nước và quốc tế.

“Hồi đó được chọn mang sản phẩm dệt thổ cẩm Làng Teng đi sang Dubai để quảng bá, không chỉ người dệt như em mà dường như người cả Làng Teng này đều háo hức. Mọi người đều hiểu phải làm sao có sản phẩm tốt nhất, đẹp nhất mang ra với thế giới, để mọi người thấy thổ cẩm của làng, cũng như sản phẩm của Việt Nam rất đẹp, rất độc đáo. Đó cũng là một cách để quảng bá văn hóa Việt Nam, quảng bá sản phẩm của Việt Nam ra với bạn bè quốc tế!”, Y Hòa tự hào khi kể vể những ngày tháng dệt thổ cẩm, lựa chọn rồi mang đi Triển lãm thế giới - EXPO 2020 diễn ra tại Dubai. Đặc biệt, thổ cẩm do Y Hòa dệt ra được 2 nhà thiết kể nổi tiếng là Lý Quý Khánh và Chula (tên thật Diego Del Valle Cortizas, đã mất) lựa chọn góp mặt trong show trình diễn thời trang rất ấn tượng tại EXPO 2020 – Dubai. Từ sự kiện đó, thổ cẩm Làng Teng rất được quan tâm. Nhiều khách hàng nhiều nơi biết đến và hỏi thăm, đặt hàng nhiều nên hiệu ứng cực kỳ tốt. Y Hòa khoe về thổ cẩm bằng nụ cười tươi rói của mình.

Y Hòa với sản phẩm thổ cẩm thủ công.

Sự tự hào ấy của Y Hòa, cũng là sự tự hào của người Làng Teng, cũng là sự tự hào của những người đang ngày ngày dệt thổ cẩm. Cột mốc đánh dấu sự trở lại mạnh mẽ của nghề dệt Làng Teng đến từ việc Nhà nước đầu tư dự án Bảo tồn và phát huy giá trị văn hóa thôn Làng Teng cách đây năm năm với kinh phí 10,5 tỷ đồng; đồng thời lập hồ sơ đề nghị công nhận nghề dệt Làng Teng là di sản phi vật thể quốc gia. Đây cũng là thời gian mạng xã hội bắt đầu phát triển mạnh, những cô gái trẻ ở làng bắt đầu quảng bá sản phẩm của mình và gia đình lên Facebook. Dần dần, thổ cẩm Làng Teng trở thành một từ khóa "hot" ở Quảng Ngãi. Nhiều bạn trẻ đi học, làm xa... cũng về làng nối nghề.

Cũng như Y Hòa, Phạm Thị Sung (27 tuổi, người Làng Teng) cũng tiếp nối những thành công của đàn chị, Sung mở một cửa hàng thổ cẩm, tận dụng mạng xã hội để quảng bá sản phẩm của mình và của nhiều người trong làng. Sung bảo, thổ cẩm Làng Teng có ba màu chủ đạo là đen, đỏ, trắng. Màu đen tượng trưng cho con trâu (màu da trâu) là con vật thiêng của người H'rê. Màu đỏ tượng trưng cho dòng máu của người H'rê, màu trắng là linh hồn của con người ở trong tấm vải. Hoa văn trên tấm vải thổ cẩm thể hiện phong cảnh thiên nhiên và cuộc sống sinh hoạt của người dân như mây trời, sông suối, núi rừng, mũi tên, tổ ong, da rắn, lá cây... Tùy theo loại trang phục và độ công phu, một sản phẩm có thể dệt trong vài ngày hoặc một, hai tuần.

Những thợ dệt trẻ như Sung hay Y Hòa cũng đã cải tiến thổ cẩm thành những sản phẩm phù hợp xu thế như váy, áo hai dây, đầm xẻ... để đáp ứng yêu cầu thị trường.

 “Khi tạo ra được sản phẩm mới, tôi thường chia sẻ rộng rãi lên trang cá nhân trước để mong nhận được những ý kiến đóng góp từ bạn bè, khách hàng. Đây cũng là cách để mình làm tốt hơn, đáp ứng thị hiếu và nhu cầu thị trường”, Sung tâm sự. Không chỉ thế, Sung cũng mang sản phẩm thổ cẩm đi nhiều hội chợ, đi các triển lãm, đi cả những điểm trưng bày, trong các cuộc thi... và từ đó nhiều người đã biết đến hơn, khách hàng tìm đến cũng rất đông.

Mở lối cho thổ cẩm

Trên thảo nguyên Bùi Hui êm ả này, thổ cẩm của Làng Teng đã được định hình, được vinh danh và vẫn còn đó những âu lo cho sự kế thừa. Với nhiều người, nỗi lo lắng về sự mất mát hay mai một của văn hóa dân tộc là điều có thật. Nhưng có lẽ, với người Hrê ở thung lũng Bùi Hui này, thì những người trẻ như Y Hòa hay phạm thì Sung có lẽ là người khơi lại nguồn chảy văn hóa như cách con suối liên bao mùa trăng vẫn chảy. Y Hòa, Sung hay nhiều người trẻ khác của làng đã và đang làm bằng nhiều cách để níu lấy những hồn cốt Hrê của cha ông và thổi sức sống ấy vào lớp người trẻ hơn. Với những người già đã ngoài sáu mươi, bảy mươi và những thanh niên của làng, những người phụ nữ trẻ tuổi ấy ở giữa và chuyển tải theo đó hồn thổ cẩm và tình yêu dân tộc mình trong từng thớ vải.

Phạm Thị Sung cần mẫn với sản phẩm thủ công của mình.

Đã có một dạo, khi những sản phẩm thổ cẩm của Y Hòa hay Sung có những biến tấu và gặp phải nhiều sự phản ánh, Y Hòa đã mạnh dạn khẳng định rằng cô yêu thổ cẩm của làng như yêu chính bản thân mình vậy. “Thổ cẩm Hrê là giá trị truyền thống, cội nguồn của chúng tôi. Vì vậy, dù cách tân hay biến tấu một chút đi nữa thì mục đích cuối cùng của tôi vẫn là bảo tồn thổ cẩm H’rê, những người trẻ chúng tôi quyết tâm gìn giữ, phát huy giá trị văn hóa của dân tộc mình để từ đó phát triển kinh tế bằng chính giá trị văn hóa dân tộc”, Y Hòa khẳng khái cho biết.

Với ý niệm nâng tầm cho thổ cẩm, với khao khát phải gìn giữ văn hóa dân tộc nhưng phát triển được sinh kế lâu dài, Y Hòa hay Sung đã miệt mài sáng tạo nhiều hơn. Từ những sản phẩm thủ công truyền thống đơn điệu như áo, váy, khăn, thì bây giờ những thổ cẩm H’rê đã vô cùng đa dạng. Không chỉ quần áo, khăn, khố đơn thuần mà còn có túi xách, cà vạt, áo dài, trang phục đám cưới, đồ cách tân… đều được làm ra một cách độc đáo và phù hợp với thị hiếu, trong khi vẫn giữ gần như nguyên bản sắc màu, họa tiết hoa văn... những thợ dệt trẻ như Sung hay Y Hòa cũng đã cải tiến thổ cẩm thành những sản phẩm phù hợp xu thế như váy, áo hai dây, đầm xẻ... để đáp ứng yêu cầu thị trường. Hơn nữa, cà vạt, khăn quàng, khăn trải bàn mang thương hiệu “Y Hoa” được UBND tỉnh Quảng Ngãi lựa chọn để làm quà tặng, quảng bá đến nhiều nước, như Thụy Sĩ, Italy, Anh, Đức… Được đi học và tốt nghiệp các trường đại học, cao đẳng, chính vì thế những người như Sung hay Y Hòa đã nhanh chóng tiếp cận những thay đổi về xu hướng thời trang, cũng như công nghệ, tận dụng mạng xã hội để phát triển. Không chỉ quan tâm đến sản phẩm, họ còn chú tâm truyền thông, quảng bá, chỉn chu hình ảnh khi đăng tải các sản phẩm mới của mình để thu hút khách hàng hơn nữa.

Ngoài việc quảng bá trên mạng xã hội, Y Hòa hay Sung cũng mang sản phẩm thổ cẩm đi nhiều hội chợ, đi các triển lãm, đi cả những điểm trưng bày, trong các cuộc thi...

Bà Phạm Thị Thung (80 tuổi, ở xã Ba Thành, huyện Ba Tơ, Quảng Ngãi) thì tấm tắc: “Mấy đứa trẻ giỏi rồi, đã giữ được nghề của người già, còn biết kiếm ra tiền từ nghề dệt. Người già đã có thể yên tâm khi truyền lại hết cách dệt cho người trẻ như Sung hay Y Hòa. Chỉ mong nghề dệt này còn mãi và người trẻ biết làm ăn để giữ được văn hóa H’rê!”. Điều bà thung nói, cũng là tâm nguyện của những người già khắp triền rừng Ba Tơ này. Dù còn khá ít ỏi, nhưng những phụ nữ trẻ tuổi như Y Hòa, Sung và một số người khác vẫn đang ngày đêm cần mẫn với thổ cẩm, để đưa những sản phẩm độc đáo này vượt ra khỏi những bản làng người H’rê, vượt ra khỏi ranh giới quốc gia mà tiến ra với thời trang thế giới. Dù chỉ mới bắt đầu, khó khăn vẫn còn chờ đợi phía trước, nhưng niềm tin như cái cách mà Y Hòa hay Sung nói về thổ cẩm H’rê sẽ khiến mọi người thêm hy vọng. Một mai này, sự độc đáo của thổ cẩm và văn hóa H’rê sẽ không bị mai một mà ngày càng được gìn giữ vẹn tròn, sáng tươi hơn.

Theo ông Phạm Văn Thước, Phó chủ tịch UBND xã Ba Thành cho biết: “Làng Teng đã thành lập tổ dệt sinh hoạt định kỳ hàng tháng tại nhà văn hóa để chia sẻ kinh nghiệm dệt, liên kết làm sản phẩm cho khách hàng. Nhờ đó, ngày càng nhiều phụ nữ Làng Teng biết dệt, hiện đã có 70 hộ Hrê làm nghề dệt thổ cẩm. Những năm qua, phụ nữ Làng Teng thường được ngành văn hóa mời đi dự các Festival làng nghề truyền thống. Chính quyền địa phương cũng đã đề xuất tới Sở Khoa học và Công nghệ, UBND huyện Ba Tơ triển khai việc sử dụng tên địa danh Làng Teng để đăng ký bảo hộ nhãn hiệu tập thể Dệt thổ cẩm Làng Teng".

Tiêu Dao – Thu Thủy