Kiến trúc nông thôn hiện nay - Phi bản sắc

MTXD - Chưa có một đánh giá tổng thể thấu đáo về sự phát triển nông thôn trong thời gian qua, song thực tế cho thấy, bên cạnh những thành tựu đạt được, nông thôn Việt Nam nói chung và kiến trúc nông thôn nói riêng đang gặp phải rất nhiều những thách thức,  và những mảng tối trong kiến trúc nông thôn đang hiện lên rõ nét.

Cấu trúc làng truyền thống bị phá vỡ, thiếu quy hoạch bảo tồn và phát triển

Nông thôn, hay nói một cách đơn giản hơn là làng Việt, là cái nôi của quần cư, là điểm xuất phát của nền văn minh. Từ ngàn  đời  nay,  người  dân  đã  ở  trong  những  cộng đồng  như  thế,  môi  trường  như  thế.  Cho  tới nay,những  năm  đầu  của  thế kỷ 21, khi mà đất nước đang phát triển theo hướng công nghiệp hoá, hiện đại hoá; thì quần cư nông thôn vẫn chiếm khoảng 75%, tương ứng với dân số cùng với cơ cấu sản xuất nông  nghiệp.  Đó  là  một  con  số  không  hề  nhỏ.  Thế  nhưng  quần  cư  nông  thôn  trên  khắp  đất  nước,  từ  đồng  bằng  tới  miền núi, vùng biển đang vấp phải những tác động tiêu cực trong quá trình phát triển.

Cấu trúc ngôi làng truyền thống xưa đang bị phá vỡ bởi cơn lốc đô thị hoá và sự chuyển đổi cơ cấu sản xuất. Khung cảnh làng quê dường như không còn yên bình nữa. Các yếu tố văn hoá truyền thống cũng mai một dần. Hình ảnh quen thuộc  cây  đa,  bến  nước,  sân  đình...  không  còn  tiêu  biểu,  không còn là điểm nhấn của làng quê.Trước kia, mô hình sinh sống và sản xuất ở nông thôn là tự cung tự cấp, hoặc sự trao đổi, giao lưu nếu có thì giới hạn trong  phạm  vi  nhỏ.  Mọi  việc  từ  sản  xuất  nông  nghiệp,  làm  nhà, đi chợ... đều có thể gói gọn trong phạm vi làng xã. Mọi sinh hoạt, hoạt động lao động, xây dựng đều thừa kế truyền thống, tập tục, thói quen của cha ông để lại.Nông thôn bây giờ đã khác, tỷ trọng ngành nông nghiệp, nghề  truyền  thống  giảm,  các  loại  hình  dịch  vụ  thương  mại  tăng  nhanh;  dân  số  cũng  tăng  nhanh  (nhưng  cũng  có  nơi  giảm mạnh vì chuyển dịch lao động), phạm vi quan hệ cộng đồng không còn bó hẹp nữa khi mà điện thoại, tivi, internet đã có mặt ở rất nhiều nơi. Sự gia tăng dân số dẫn đến mật độ xây  dựng  tăng.  Và  những  điều  đó  dần  dần  phá  vỡ  cấu  trúc  làng  truyền  thống.  Một  điều  cần  đáng  nói  là  ở  nông  thôn, 

luật pháp xây dựng chưa áp dụng hoặc không có khả năng thực thi, trong khi đó những thiết chế văn hoá, quy ước cộng đồng lại dần không còn giá trị; thì đó là cơ hội để bùng phát những tác nhân tiêu cực trong việc xây dựng phát triển.

Thực tế cho thấy kiến trúc nông thôn và người nông dân đang  bị  lãng  quên,  bỏ  mặc.  Những  đề  án  phát  triển  nông  thôn  dường  như  chỉ  tập  trung  vào  những  chỉ  số  phát  triển  kinh tế, hoặc theo kiểu “điện - đường - trường - trạm” mà bỏ quên cãi lõi của nông thôn là cấu trúc làng, không gian làng. Các bản quy hoạch chưa đi sâu vào yếu tố then chốt là văn hoá, để có điểm tựa cho phát triển.

Bên cạnh đó, có rất nhiều làng, hay vùng nông thôn có giá trị  lịch  sử  cần  được  bảo  tồn  nhưng  cũng  không  được  quan  tâm  đúng  mức.  Nói  chung,  ở  cả  hai  vấn  đề  bảo  tồn  và  phát  triển thì kiến trúc nông thôn đều thiếu vắng. Người dân loay hoay  tự  giải  quyết  mọi  vấn  đề  theo  cách  nhìn  và  cách  nghĩ  của  họ.  Những  quy  hoạch  nông  thôn  dường  như  chỉ  mang  tính “phủ kín” mà còn quá nhiều vấn đề bất cập. Không cần nói nhiều mà thực tế những gì đang diễn ra đã chỉ rõ điều ấy.

Rất nhiều làng quê đã từng là không gian đẹp đến kinh điển đã  đi  vào  phim  ảnh  đã  thay  đổi  đến  ngỡ  ngàng  theo  chiều  hướng tiêu cực, chỉ để lại sự ngậm ngùi tiếc nuối.

Kiến trúc truyền thống đang bị mai một trong cả việc tổ chức không gian và kiểu dáng công trình cụ thể.

Hạ tầng quá tải, môi trường ô nhiễm

Sự thay đổi về mặt xã hội, văn hoá, lối sống ở nông thôn nhanh  chóng  tác  động  đến  các  vấn  đề  xây  dựng.  Mô  hình nhà ở nhiều thế hệ kiểu tam đại, tứ đại đồng đường bây giờ còn  rất  ít.  Các  gia  đình  trẻ  có  xu  hướng  ra  ở  riêng,  với  nhà  riêng. Đất đai nông nghiệp, đất ao, sân - vườn, đất cây xanh... dần nhường chỗ cho nhà ở.Không  có  quy  hoạch,  không  có  hướng  dẫn,  không  có  thiết chế, người dân ở nông thôn mạnh ai nấy làm. Đất vườn tổ tiên chia năm xẻ bảy, nhà mọc lên san sát. Hạ tầng trở nên quá  tải.  Trước  kia,  con  đường  làng  nhỏ,  chỉ  dành  cho  đi  bộ  hay dắt gia súc. Nhưng nay nhà nhiều hơn, người đông hơn, xe nhiều hơn... thì những con đường làng ấy không còn đáp ứng nổi. Rất nhiều nơi đã có ô tô đi lại trong làng. Và ở nông thôn cũng có tắc đường chứ không phải riêng đô thị.

Những  khoảng  đất  lưu  không  (có  thể  thuộc  sở  hữu  của  người dân hay công cộng) dần bị tận dụng để xây dựng công trình; ao hồ, kênh mương bị lấp... Có một nghịch lý ở nhiều nơi đã xảy ra: Đó là trước kia dù không có cống thoát nhưng làng  không  bao  giờ  bị  ngập,  nhưng  đến  nay,  nhiều  nơi  có  cống  thoát  lại  vẫn  ngập  khi  trời  mưa.  Tại  vì  sao?  Vì  nguyên  nhân đã nói ở trên: Khả năng thoát nước tự nhiên theo cách thẩm thấu đã bị hạn chế, vào những nơi chứa nước như ao, hồ,  đầm,  dần  không  còn.  Mặt  nước  ít  đi,  cây  xanh  ít  đi  và  đương  nhiên  không  khí  môi  trường  không  còn  trong  lành  nữa.  Bê  tông  hoá  bề  mặt  khiến  lượng  bức  xạ  mặt  trời  tăng,  môi trường nóng lên.

Việc xử lý chất thải trước kia rất đơn giản, đều nhờ vào đất thành một vòng tuần hoàn. Các loại rác đa phần là chất hữu cơ, có thể phân huỷ nhanh trong đất hay chất thải sinh hoạt trở thành phân bón ruộng. Nhưng rác thải ở nông thôn bây giờ là một vấn nạn. Tất cả đều thải trực tiếp vào môi trường và hậu quả là đất ô nhiễm, nước ô nhiễm. Rác thải sinh hoạt hầu như không có giải pháp nào khác ngoài việc gom đống lại  và  đốt,  không  qua  xử  lý.  Trong  khi  đó,  do  nhu  cầu  sinh  hoạt,  các  loại  rác  thải  là  chất  vô  cơ  và  các  hoá  chất  độc  hại  ngày càngtăng lên. Với một số làng nghề thì càng là vấn đề trầm trọng bởi rác thải và nước thải sản xuất. Có nhiều nơi đã trở thành làng ung thư bởi ô nhiễm môi trường.

Một vấn đề khác là không gian nghĩa địa. Nghĩa địa làng là một không gian đặc biệt gắn bó với làng. Nhưng hiện nay, do dân số tăng nhanh và không có quy hoạch dự báo, không gian  nghĩa  địa  cũng  là  một  vấn  đề  hết  sức  nan  giải.  Không  gian  này  cũng  không  khác  gì  không  gian  sống,  mật  độ  xây  dựng  cao,  vô  cùng  lộn  xộn.  Với  sự  phát  triển  mở  rộng  của  không  gian người  sống  và  không  gian  người  chết  thì  hai  nơi này ngày càng gần nhau và ô nhiễm môi trường là điều không thể tránh khỏi.

Kiến trúc mới bên cạnh nhà truyền thống (Quản Bạ, Hà Giang).

Kiến trúc truyền thống mai một, kiến trúc mới lai căng, phi bản sắc

Nói  tới  làng  quê,  ai  cũng  liên  tưởng  tới  hình  ảnh  cây  đa,  bến  nước,  sân  đình...  hình  ảnh  những  ngôi  nhà  mái  ngói  với hàng cau trước sân, trong bao cảnh cây xanh, mặt nước. Những hình ảnh đó ngày càng ít đi, thậm chí ở nhiều làng đã không còn. Kiến trúc truyền thống đang bị mai một trong cả việc tổ chức không gian và kiểu dáng công trình cụ thể. Cấu trúc ngôi nhà truyền thống kiểu như nhà đồng bằng Bắc Bộ 3 gian 2 chái quay hướng Nam (hoặc Đông Nam) với khoảng sân, hàng cau trước nhà không còn là điều lý tưởng, mơ ước nữa.

Xã  hội  đã  thay  đổi,  nhu  cầu  cuộc  sống  đã  thay  đổi,  con  người cần tiện nghi hơn. Không thể trách người dân khi họ dùng bếp gas thay cho bếp củi rơm, dùng xí bệt thay cho hố xí  hai  ngăn  lạc  hậu.  Song  rõ  ràng  có  một  khoảng  đứt  gãy  ở  kiến trúc nông thôn mà chúng ta cần phải thừa nhận. Thông tin được đón nhận nhiều và đa dạng hơn, các loại vật liệu mới xuất hiện và người dân dần không còn mặn mà với nếp nhà truyền  thống  cùng  vật  liệu  truyền  thống.  Những  kiến  trúc  này dần biến mất và thay thế vào đó là muôn kiểu nhà mới theo lối nhà phố.

Việc cấu trúc làng bị phá vỡ là nguyên nhân đầu tiên dẫn đến kiểu nhà này, khi mà không gian sân vườn, ao không còn nữa khi mật độ dân cư tăng, mật độ xây dựng tăng lên. Nguời ta  đã  thích  hơn  một  ngôi  nhà  hình  ống  nhiều  tầng  bám  ra  mặt  đường  hơn  là  một  nếp  nhà  mái  ngói  với  khoảng  sân  đằng trước. Một khi nghề nông bị lạnh nhạt thì khoảng sân cũng không còn nhiều ý nghĩa; mà một vị trí gần đường gần chợ tiện cho dịch vụ, kinh doanh được ưu ái hơn.

Nhà chia lô ngày càng xuất hiện nhiều ở nông thôn trên các  trục  đường.  Ngay  trong  lõi  của  làng,  nhà  chia  lô  cũng  xuất hiện dày đặc tạo nên kiểu “phố trong làng”. Mặt tiền trở nên  đắt  giá.  Đi  cùng  với  suy  nghĩ  ấy,  xu  hướng  ấy  là  sự  mai  một, lụt nghề của các phường nghề mộc, các cơ sở vật liệu truyền thống như gốm, ngói. Người dân thích nhà mái bằng hơn nhà mái ngói và tự “thiết kế” lấy ngôi nhà của mình. Kiến trúc mới ở nông thôn hiện tại là một sự tạp nham ô hợp của các kiểu kiến trúc lai căng, nửa mùa mà người dân cóp nhặt, bắt chước.

Có  thể  thấy  đủ  các  kiểu,  các  phong  cách  kiến  trúc  trongnhà  ở  nông  thôn,  nhưng  đó  chỉ  là  những  chi  tiết  biệt  dị  chứ  không phải căn cơ tổng thể. Nhưng nghịch lý là ở chỗ họ coi đấy là đẹp, cũng như một quan niệm khác cho rằng “to” mới là  đẹp.  Kiến  trúc  nhà  nông  thôn  bây  giờ  cũng  bị  cắt  đứt  phũ  phàng với những yếu tố quan trọng trong quá khứ để tạo nên vẻ đẹp làng quê như sân, vườn, ao, cây cối, hàng rào xanh...

Ở  mảng  công  trình  công  cộng,  là  một  sự  nhợt  nhạt  vô  hồn. Những công trình như trụ sở, trường học, trạm y tế, nhà văn hoá, chợ... khắp mọi nơi nhang nhác nhau, đồng bằng cũng như vùng núi, vùng biển. Đây là kết quả của một phần đề  án  phát  triển  nông  thôn  mới  ở  mảng  hạ  tầng  xã  hội  chỉ  chú trọng số lượng mà không có chiều sâu.

Khí  hậu,  địa  hình  khác  nhau,  văn  hoá  địa  phương  khác  nhau,  nhưng  những  công  trình  công  cộng  ở  nông  thôn  không có bản sắc, và thiếu sự kết nối với cấu trúc làng truyền thống. Một số công trình, cũng là thiết chế văn hoá của làng xưa như đình, chùa, đền... không còn là điểm nhấn và không phát huy giá trị văn hoá trong cộng đồng. Và từ đó, thiếu sự tiếp nối, kế thừa với kiến trúc, văn hoá truyền thống.

Hình ảnh không gian làng quê truyền thống với ngôi nhà mái gianh và vườn cây

Công tác bảo tồn trùng tu di tích – di sản méo mó

Nông  thôn  là  nơi  chứa  đựng  một  lượng  lớn  di  sản  kiến  trúc - văn hoá của tiền nhân. Đó là đình, chùa, đền, miếu, văn từ - văn chỉ. Đó không chỉ là những công trình kiến trúc mà còn  là  những  pho  sử,  là  thiết  chế  văn  hoá  của  làng  quê.  Đã  có một thời ấu trĩ, người ta dỡ đình phá chùa để “bài trừ mê tín dị đoan”. Thời ấu trĩ ấy đã qua. Nhưng những di sản còn lại thống với ngôi nhà mái ngói và vườn cây. ngày hôm nay vẫn tiếp tục kêu cứu. Sự xuống cấp của nhiều công trình do thời gian, thiên nhiên là chuyện đương nhiên.

Nhưng công tác trùng tu, bảo tồn lại lắm vấn đề bất cập.

Các  cơ  quan  quản  lý  văn  hoá,  các  đơn  vị  tư  vấn  không  thể quan tâm phủ kín tất cả. Và cũng như nhà ở, người dân loay hoay tự làm theo cách thức và suy nghĩ của họ. Thiếu tri  thức,  thiếu  hiểu  biết,  quan  niệm  sai  đã  dẫn  đến  hàng  loạt những hệ quả vô cùng tiêu cực trong công tác bảo tồn trùng tu di tích.

Người  ta  quan  niệm  rằng,  “to”  mới  là  đẹp,  “mới”  mới  là  đẹp.  Và  từ  đó,  rất  nhiều  di  sản  kiến  trúc  ở  nông  thôn  đã  bị  “trùng tu” sai cách. Những yếu tố gốc có giá trị lịch sử bị loại bỏ,  những  vật  liệu  truyền  thống  không  được  kế  thừa. 

Rất  nhiều công trình cổ hàng trăm năm tuổi sau khi trùng tu trở thành công trình như xây mới. Cũng ở rất nhiều nơi người ta sẵn sàng phá bỏ di tích cũ đi để xây lại từ đầu cho “to hơn”, “đẹp hơn”, với kiến trúc mới không kế thừa và chả ăn nhập gì với không gian cũ.

Dường  như  người  ta  cho  rằng  phải  xây  dựng  thêm  phải  đắp điếm thêm, phải tô vẽ cầu kỳ thì mới tôn vinh di sản, làm di sản đẹp hơn. Những tượng thờ, linh vật đặt vô tội vạ không đúng  nơi  đúng  chỗ.  Cơn  bão  du  lịch,  sự  biến  đổi  trong  đời  sống tâm linh và tâm thức người dân đã vô tình tiếp tay cho việc bảo tồn, trùng tu di sản méo mó, chạy theo mốt và theo đồng tiền, không đúng bản chất vấn đề.

Thôn Vỹ Dạ xưa ở Huế giờ đã thành phố bởi quá trình đô thị hóa.

Một vấn đề khác mà bên trên đã đề cập, là việc cấu trúc

làng bị phá vỡ, mật độ xây dựng, mật độ cư trú tăng lên đãtrực  tiếp  xâm  phạm  đến  các  không  gian  di  tích,  di  sản.  Các  ngôi  nhà  ở  cao  tầng  vươn  lên  xung  quanh,  tạo  cho  không  gian  đình  chùa  bé  nhỏ  và  mất  vẻ  tôn  nghiêm.  Những  thiết  chế  văn  hoá,  quy  ước  làng  xã,  nghi  lễ...  dần  dần  mai  một  cũng  ảnh  hưởng  trực  tiếp  đến  các  công  trình  di  sản  trong  vai trò văn hóa với cộng đồng. Nhưng đâu đó cũng có chiều ngược lại, là việc quá “quan tâm”, đề cao vai trò, thần thánh hoá vô căn cứ tạo nên sự biến tướng về mặt tâm linh, làm cho nhiều công trình di tích, di sản trở nên xô bồ, hỗn loạn, đánh mất sự yên bình của làng quê.

Rõ  ràng,  nông  thôn  Việt  Nam  đang  đứng  trước  thách  thức  lớn  với  rất  nhiều  vấn  đề,  không  hề  kém  đô  thị.  Nhưng  dường  như  những  vấn  đề  của  nông  thôn  -  đặc  biệt  là  kiến  trúc không được quan tâm. Và cần phải hiểu rằng, kiến trúc không chỉ là kiểu dáng ngôi nhà, mà là vấn đề lớn có sự liên quan mật thiết tới nhiều yếu tố khác. Đô thị hoá là một quá trình tất yếu, chúng ta không thể chối bỏ và cũng không thể giữ nguyên nông thôn lạc hậu để bảo tồn truyền thống.

Để  phát  triển  nông  thôn  đi  đúng  hướng,  hiện  đại,  tiện  nghi mà vẫn giữ gìn bản sắc kiến trúc, văn hoá là một việc quan  trọng  trong  tiến  trình  phát  triển  đất  nước.  Ngoài  những chính sách có tính vĩ mô của nhà nước, các đề án của bộ, ban, ngành, thì giới kiến trúc sư cần quan tâm hơn nữa tới nông thôn, tới làng quê. Để thấy rằng, chính sức mạnh phát triển, linh hồn của đất nước, văn hoá cộng đồng, tinh thần của mỗi con người chính là sự tiềm ẩn bền sâu từ ngôi làng Việt.

 THS.KTS ĐÀO THU THỦY

Đại học Kiến trúc Hà Nội