Thiết kế cảnh quan phố đi bộ của Hà Nội phù hợp với điều kiện khí hậu nhiệt đới

MTXD - Tóm tắt:  Khí hậu nhiệt đới,  nắng nóng kéo dài là một trong số những thách thức đối với việc phát triển phố đi bộ ở Hà Nội. Cùng với giao thông công cộng chưa hoàn thiện, điều kiện khí hậu đã tạo nên tâm lý ngại đi bộ khiến cho các phố đi bộ của Hà Nội đã ra đời muộn lại càng khó khăn hơn khi phát triển. Thiết kế cảnh quan phố đi bộ Hà Nội ngoài việc tạo lập không gian đi bộ có bản sắc, đẹp, an toàn...còn cần nghiên cứu  các  giải  pháp  khắc phục, giảm nhẹ những hạn chế của khí hậu để tạo dựng và khai thác các tuyến phố một cách hiệu quả hơn.  Bài  viết  phân  tích  những  tác  động, ảnh  hưởng  bất  lợi  của  khí  hậu Hà Nội đến hoạt động đi bộ và giới thiệu một số giải pháp thiết kếcảnh quan phốđi bộ vừa cải thiện vi khí hậu vừa tăng tính hấp dẫn, phù hợp với điều kiện đặc thù của thành phố.

Từ khóa: Phố đi bộ; cảnh quan phố đi bộ; khí hậu nhiệt đới

1.Đặt vấn đề

Phố  đi  bộ  đã  phát  triển  ở  nhiều  nước  trên  thế  giới  từ  giữa  thế  kỷ  XX  vì  những  lợi  ích  của  to  lớn  như:  góp  phần  thúc  đẩy  tăng  trưởng kinh tế, phát triển thương mại dịch vụ, du lịch; nâng cao thể lực và đời sống văn hóa tinh thần của người dân đô thị; bảo tồn và phát huy giá trị di sản... Tuy nhiên, phố đi bộ ở Việt Nam nói chung và ở TP Hà Nội nói riêng ra đời tương đối muộn và phát triển dè dặt mặc  dù  hội  tụ  đủ  các  điều  kiện  về  sự  hấp  dẫn,  giá  trị  lich  sử  -  văn  hóa,  truyền  thống  kinh  doanh  thương  mại,  cũng  như  được  Chính  quyền  TP  rất  khuyến  khích  trong  những  năm  gần  đây.  Nguyên  nhân chủ yếu do giao thông công cộng chưa hoàn thiện và tâm lý ngại đi bộ của người dân thành phố trong thời tiết nắng nóng.

Phố  đi  bộ  là  một  không  gian  công  cộng  đặc  biệt,  đòi  hỏi  phải  hấp dẫn, an toàn và tiện lợi. Tổ chức không gian phố đi bộ bởi vậy là một hệ thống các giải pháp kỹ thuật và nghệ thuật, từ bố trí giao thông;  thiết  kế  các  công  trình  kiến  trúc,  trang  thiết  bị  tiện  ích  đô  thị:  phân  bố  các  chức  năng  sử  dụng;  bố  cục  cây  xanh...Các  giải  pháp  cũng  rất  phong  phú  và  đa  dạng  tùy  theo  mục  đích  nghiên  cứu  khác  nhau,  với  các  đối  tượng  nghiên  cứu  khác  nhau.  Trong  phạm  vi  bài  viết  này  xin  đề  cập  đến  các  giải  pháp  thiết  kế  cảnh  quan nhằm cải thiện vi khí hậu, đồng thời hấp dẫn và phù hợp với điều kiện của TP Hà Nội.

2.  Những ảnh hưởng của khí hậu Hà Nội tới hoạt động đi bộ

2.1. Đặc trưng của khí hậu Hà Nội

Nằm  trong  vùng  nhiệt  đới  gió  mùa,  khí  hậu  Hà  Nội  có  đặc  trưng  nổi  bật  là  gió  mùa  ẩm,  nóng  và  mưa  nhiều  về  mùa  hè,  lạnh  và  ít  mưa  về  mùa  đông;  được  chia  thành  bốn  mùa  rõ  rệt  trong  năm: Xuân, Hạ, Thu, Đông. Lượng bức xạ mặt trời tiếp nhận quanh năm  tương  đối  dồi  dào.  Tổng  lượng  bức  xạ  trung  bình  hàng  năm  khoảng 120 kcal/cm², nhiệt độ trung bình năm 24,9°C, độ ẩm trung bình  80  -  82%.  Trong  đó  thời  gian  không  thuận  lợi  cho  việc  đi  bộ  tương  đối  dài  bắt  đầu  từ  tháng  5  đến  tháng  8,  tháng  9,  đây  là  lúc 

Hà Nội nóng bức nhưng lại mưa nhiều. (1)

Trong lịch sử phát triển, Hà Nội cũng đã nhiều lần trải qua các biến  đổi  bất  thường  của  khí  hậu  -  thời  tiết.  Tháng  5/  1926,  Hà  Nội 

chứng  kiến  một  đợt  nắng  khủng  khiếp  có  ngày  nhiệt  độ  lên  tới  42,8°C.

Theo  chuỗi  số  liệu  của  Trung  tâm  dự  báo  khí  tượng  thủy  văn  trung ương, những năm nắng nóng kéo dài của Hà Nội ngày càng nhiều,  nhiệt  độ  ngày  càng  cao  hơn,  đỉnh  điểm  là  các  năm  1977,  1983,  1987,  1997,  2005  và  2015.  Các  năm  này  đều  xảy  ra  hiện  tượng El Nino làm thay đổi đáng kể nhiệt độ mặt nước biển ở vành đai nhiệt đới của Thái Bình Dương. (14)

Do  biến  đổi  khí  hậu,  nền  nhiệt  của  Hà  Nội  trong  những  năm 

gần đây tăng cao hơn so với trước đây, số ngày nắng nóng, oi bức cũng  nhiều  hơn.  Có  những  năm  ở  Hà  Nội  nóng  kéo  dài  đến  tận  tháng 12, nhiệt độ lên tới 42°C.

2.2. Ảnh hưởng của khí hậu Hà Nội đến hoạt động đi bộ

Người  dân  Hà  Nội  rất  chú  trọng  các  hoạt  động  ngoài  trời  và  yêu thích phố đi bộ. Người Hà Nội đi bộ vừa là để rèn luyện thể lực, vừa  là  thư  giãn  nghỉ  ngơi,  vui  chơi  giải  trí,  hoặc  có  thể  là  để  mua  bán sắm  sửa  hay  giao  lưu,  gặp  gỡ,  chia  sẻ...  Đi  bộ  ở  phố  đi  bộ  không  hoàn  toàn  là  hoạt  động  bắt  buộc,  người  ta  đi  khi  cảm  thấy  vui thích.  Vì  vậy  hoạt  động  đi  bộ  của  người  Hà  Nội  phụ  thuộc  và  thay  đổi  theo  thời  tiết,  đặc  biệt  là  theo  nhiệt  độ  và  lượng  bức  xạ  mặt trời.

Những ngày đẹp trời, mát mẻ, số lượng người ở các khu vực đi bộ  sẽ tăng,  trong  khi  những  ngày  nóng  nực,  bức  xạ  mặt  trời  lớn  hoặc mưa gió thì không ai ra ngoài đường đi bộ.  

Vào  mùa  hè,  thời  gian  hoạt  động  ngoài  trời  của  người  dân  Hà  Nội thường diễn ra trước 7h sáng và sau 18h để tránh nắng nóng.

Ngược  lại,  vào  mùa  đông  thì  hoạt  động  lại  diễn  ra  từ  7h  sáng  đến  18h, tránh sương lạnh lúc sáng sớm và rét buốt buổi tối.

Biểu đồ 1: Nhiệt độ trung bình giờ ở Hà Nội

Nguồn: [7]

Biểu đồ 2: Biểu đồ nhiệt độ và lượng mưa trung bình tháng tại các trạm khí tượng của Hà Nội

  Nguồn: [3]

Để  tránh  nắng  nóng  gay  gắt,  người  Hà  Nội  thường  lựa  chọn   hoạt  động  dưới  bóng  mát  của  cây  xanh  và  các  công  trình.  Có  thể  thấy  khu  vực  nào  có  bóng  râm  trong  phố  đi  bộ  sẽ  thu  hút  được  mọi hoạt động của con người từ vui chơi, giải trí, đến dịch vụ kinh doanh thươmg mại

Hình 1.Hoạt động của con người tập trung về phía bóng râm trên tuyến phố Đinh Lễ và Phan Đình Phùng

Khí  hậu  nắng  nóng  và  oi  bức  không  chỉ  ảnh  hưởng  đến  hoạt động của người đi bộ mà cũng trực tiếp ảnh hưởng đến cảnh quan các tuyến phố. Các công trình hai bên đường thường sử dụng màn che  di  động  để  tránh  nắng  vào  buổi  trưa  hoặc  chiều,  các  thiết  bị   điều  hòa  lắp  đặt  trên  mặt  đứng một  cách  tùy  tiện...gây  mất  mỹ  quan,  hạn  chế  tầm nhìn  thậm  chí  mất  an  toàn  giao  thông  cho   người đi bộ

Hơn  thế  nữa,  phố  đi  bộ  Hà  Nội  hiện  nay  chủ  yếu  là  các  tuyến   đường cơ giới được ngăn lại thành đi bộ vào cuối tuần, lòng đường  lát nhựa đường (bitumen). Trong điều kiện thời tiết nắng nóng kéo  dài,  có  những  ngày  nền  nhiệt  đo được  ở  mặt  đường  lên  đến  gần  60 độ C khiến nhựa đường tan chảy và làm thay đổi kết cấu, tạo nên những vết nứt, hằn lún gây khó khăn cho việc di chuyển của người đi  bộ,  đặc biệt  là  người  khuyết  tật.  Nắng  nóng  khiến  mặt  đường  bốc hơi mùi nhựa đường cùng với điều kiện khí hậu oi bức gây sự khó thở và khó chịu cho người đi bộ.

Hình 3.Hình ảnh một số loại cây xanh phù hợp điều kiện khí hậu nhiệt đới

Nắng nóng cũng tác động đến các trang thiết bị tiện ích đô thị ở  tuyến  phố  đi  bộ,những  chiếc  ghế  bằng  đá  hoặc  kim  loại  trên  tuyến  phố  đi  bộ  hấp  thụ  một  lượng  nhiệt  lớn  trong  ngày  nên  không được người đi bộ ưa thích sử dụng. Nóng, ẩm và mưa nhiều  ở  Hà  Nội  làm  cho  các  trang  thiết  bị  tiện  ích  và  biển  chỉ  dẫn,  biển   hiệu,  quảng  cáo  nhanh  chóng  xuống  cấp  gây  mất  mỹ  quan  tuyến  phố.

3.  Giải pháp thiết kế cảnh quan tuyến phố đi bộ TP Hà Nội phù hợp với điều kiện khí hậu nhiệt đới

Các giải pháp thiết kế cảnh quan phố đi bộ ở Hà Nội ngoài việc  tạo  các  không  gian  hấp  dẫn,  an  toàn,  thuận  lợi  cần  chú  trọng  cải  thiện  điều  kiện  vi  khí  hậu  tạo  cảm  giác  dễ  chịu  cho  người  đi  bộ. 

Chú trọng vấn đề ứng xử với khí hậu nắng nóng sẽ cho phép khai  thác các tuyến phố đi bộ ở Hà Nội một cách hiệu quả hơn.

Các  nước  trên  thế  giới  tổ  chức  rất  thành  công  các  phố  đi  bộ  ở  các thành phố lớn, tuy nhiên bài học kinh nghiệm của họ áp dụng ở Việt Nam vẫn rất khó khăn bởi sự khác biệt về điều kiện hạ tầng và khí hậu. Phố đi bộ ở Hà Nội phải đối diện với các vấn đề mà các nước  hàn  đới  và  ôn  đới  không  có.  Các  nghiên  cứu  về  không  gian  phố đi bộ tập trung nhiều về tạo khung cảnh đẹp, hấp dẫn về mặt thị giác tuy nhiên sự thoải mái trong tâm thế của người đi bộ lại là yếu  tố  quyết  định,  vấn  đề  này phần  lớn  có  thể  được  cải  thiện  khi  nhiệt độ mát mẻ.

Đối với khu vực có khí hậu nhiệt đới nóng ẩm như Hà Nội, các giải  pháp  thiết  kế  cảnh  quan  tuyến  phố  đi  bộ  cần  tập  trung  giải  quyết  03  vấn  đề  chủ  yếu: 

1.  Tạo  bóng  mát;

 2.  Thông  thoáng;

 3.  Giảm nhiệt độ bề mặt.

Để  tạo  bóng  mát,  thông  thoáng  và  giảm  nhiệt  độ  cho  phố  đi  bộ, các giải pháp thiết kế cảnh quan cụ thể như sau:

*Lựa chọn cây xanh:

phù hợp với điều kiện khí hậu nhiệt đới, sinh trưởng tốt mà không cần chăm sóc cắt tỉa quá nhiều, tán cây rộng, hoa lá có màu sắc rực rỡ vừa tạo bóng mát vừa tạo cảnh quan đẹp cho toàn tuyến phố đi bộ.

Cây xanh không chỉ có tác dụng cải thiện vi khí hậu, che nắng, giảm sự hấp thụ bức xạ mặt trời mà còn tạo cảnh quan tuyến phố, hấp  dẫn  người  đi  bộ.  Theo  nghiên  cứu,  cây  xanh  có  thể  làm  giảm  từ  40%  đến  50%  cường  độ  bức  xạ  mặt  trời  và  hấp  thụ  70%  đến  75%  năng  lượng  mặt  trời.  Do  đó,  với  những  “lợi  ích  kép”  từ  cây  xanh  sẽ  là  một  trong  những  giải  pháp  hiệu  quả  cho  tuyến  phố  đi  bộ trong khu vực khí hậu nhiệt đới.

Lựa chọn cây trồng cho phố đi bộ Hà Nội nên chọn các loại cây có  khả  năng  sinh  trưởng  tốt  trong  điều  kiện  khí  hậu  khắc  nghiệt  nắng  và  gió,  không  cần  chăm  sóc  cắt  tỉa  quá  nhiều  như  Muồng Hoàng Yến; Bằng Lăng; Giáng Hương; Sao Đen; Bàng lá nhỏ. Cây có thân thẳng, tán rộng tạo bóng mát nhưng chiều cao phân cành lớn để  không  cản  trở  tầm  nhìn  cũng  như  không  che  khuất  biển  hiệu,  biển quảng cáo. Cây không có quả hoặc quả không độc hại, không thu  hút  ruồi  muỗi  côn  trùng,  không  có  mùi  khó  chịu.  Cây  xanh  lá  quanh năm, ít rụng lá để công tác vệ sinh môi trường. 

Tùy  thuộc  vào  mặt  cắt  đường  tuyến  phố  đi  bộ  để  lựa  chọn  và  bố  trí  cây  xanh  hợp  lý,  phát  huy  hiệu  quả  sử  dụng.  Có  thể  bố  cục  độc hoặc song song, tùy thuộc vào chiều rộng vỉa hè, hướng nắng và chức năng của công trình hai bên tuyến phố đi bộ.

Hình 4.Bố trí cây xanh độc lập hoặc song song

*  Thiết kế chi tiết mặt đứng các công trình hai bên phố đi bộ

khai thác các loại hình kiến trúc với mái đua, mái hiên di động; thiết kế đồng bộ về mầu sắc, hình thức, vật liệu tạo nên một tổng thể thống nhất, hài hòa. Với những tuyến phố có mặt cắt rộng, cho phép tầng 2 đua ra để tạo mái che nắng mưa cho người đi bộ.

Để giảm thiểu tác động của ánh nắng lên mặt đứng công trình hai bên tuyến phố đi bộ, cần lựa chọn hình thức kết cấu che nắng phù  hợp  với  từng  loại  mặt  nhà  hoặc  chức  năng  công  trình  theo  ý  đồ  tổ  chức  thẩm  mỹ  kiến  trúc,  phản  ánh  được  công  năng  và  đảm  bảo  hiệu  quả  sử  dụng.  Màu  sắc  tươi  sáng,  dịu  nhẹ  và  mát  mẻ  để  phù hợp với khả năng hấp thụ và tản nhiệt bức xạ mặt trời.

Hình 5.Mặt cắt tuyến phố Tạ Hiện và Tràng Tiền, mái đua che nắng cho khu vực đi bộ

 Mái  đua không  chỉ  che  nắng  mà  còn  tăng  tính  thẩm  mỹ  cho  công trình kiến trúc. Kích thước tùy thuộc vào tính chất chức năng của công trình và chiều rộng tuyến phố đi bộ.

Hình 6.Mẫu mặt đứng điển hình trên tuyến phố Tạ Hiện.

Nguồn hình ảnh: [2]

Hệ  thống  cửa  sổ  có  cấu  trúc  “trong  kính  ngoài  chớp”  cũng  là  một gợi ý tốt cho các công trình 2 bên phố đi bộ vì nó phù hợp với  khí  hậu  Hà  Nội.  Loại  cửa  sổ  này  không  chỉ  giúp  dễ  dàng  trao  đổi  không khí với môi trường bên ngoài mà còn giúp cách nhiệt và lấy sáng tự nhiên. 

Hình 7.Gợi ý mặt đứng tuyến phố đi bộ với cửa sổ “trong kính ngoài chớp”

Nguồn hình ảnh: [5]

* Vật liệu lát vỉa hè:

Để  tăng  diện  tích  cho  người  đi  bộ,  tạo  điều  kiện  thuận  lợi  cho  người  khuyết  tật,  người  già  và  trẻ  nhỏ,  nên  nâng  cốt  lòng  đường  và vỉa hè bằng nhau. Sử dụng vật liệu hoàn thiện kết hợp đan xen thảm  hoa  hoặc  thảm  cỏ  làm  giảm  tiết  diện  bề  mặt  đường,  giảm  hấp  thụ  nhiệt  trong  những  ngày  nắng  nóng.  Đa  dạng  vật  liệu  tạo  sự linh hoạt và hấp dẫn người đi bộ thông qua các công trình kiến trúc  nhỏ  như  hàng  cột,  tượng,  phù  điêu,  tranh  vẽ  graffiti,  tranh  gốm  sứ...v.v.  Sử  dụng  đa  dạng  các  hình  thức  gạch  lát  thân  thiện  với  môi  trường,  giảm  bức  xạ,  chịu  tải  tốt,  dễ  làm  vệ  sinh,  chống  trơn trượt -  an toàn cho người đi bộ đồng thời có thể cho phép xe cơ  giới  phục  vụ  như  cứu  thương,  cứu  hỏa  làm  nhiệm  vụ  trong  trường hợp khẩn cấp.

Hình 8.Minh họa giải pháp trồng cây tạo bóng mát và mái che tuyến phố đi bộ Hàng Bài và Hàng Đào

Có  thể  kết  hợp  thêm  các  đài  phun  nước  tại  những  nút  giao  giữa  các  tuyến  phố  đi  bộ  hoặc  tại  quảng  trường,  vừa  tạo  điểm  nhấn vừa hạ nhiệt trong mùa hè oi bức. 

Gạch  lát  nênchọn  loại  đủ  vững  chắc,  chịu  được  tác  động  của  mưa,  nắng,  chất  ăn  mòn...  có  độ  ma  sát  tốt,  chống  trơn  trượt,  chống  rong  rêu  và  có  độ  bền  cao  như: gạch  Block;  Gạch  Terrazzo;  Gạch đá thiên nhiên.

* Tổ chức hoạt động của con người:

Hình 9. Đa dạng các hoạt động cho con người tại khung thời gian phù hợp

Ngoài các giải pháp thiết kế cảnh quan, các hoạt động trên phố đi bộ cũng cần được nghiên cứu tổ chức lại theo các khung thời gian phù hợp biểu độ nhiệt trong ngày. Các sự kiện phong phú như chợ đêm, hội chợ du lịch - văn hóa, các trải nghiệm vui chơi, giải trí bố trí vào buổi tối sẽ  thu  hút  và  níu  chân  người  đi  bộ ở lại lâu hơn trên tuyến phố.

Vào  mùa  hè,  tăng  cường  tổ  chức  các  hoạt  động  trước  9h  sáng và sau 18h chiều. Ngược lại vào mùa đông, các hoạt động tập  trung  vào  khung  giờ  từ  9h  sáng  đến  18h  chiều.  Đây  là  những khoảng thời gian lý tưởng có nhiệt độ thích hợp cho các hoạt động con người ngoài trời

4. Kết luận  

Khí hậu nhiệt đới nóng ẩm là một thách thức lớn đối với tổ chức không gian phố đi bộ ở Hà Nội bởi nó ảnh hưởng đến sức khỏe  và  tâm  lý  người  dân,  cản  trở  hoạt  động  đi  bộ  cũng  như  làm  nhanh  chóng xuống  cấp  cảnh  quan  chung  tuyến  phố. 

Ngoài các yêu cầu thông thường như không gian phải hấp dẫn, có  bản  sắc,  an  toàn,  thuận  tiện  -  thiết  kế  cảnh  quan  phố  đi  bộ  Hà  Nội  còn  phải  tính  đến  những  vấn  đề  tạo  bóng  mát,  thoáng  gió và giảm nhiệt độ tối đa trong những ngày hè oi bức để khai thác phố đi bộ một cách hiệu quả và lâu dài. Các giải pháp thiết kế  cảnh  quan  phố  đi  bộ  chủ  yếu  tập  trung  vào  việc  lựa  chọn,  thống  nhất  các  các  chi  tiết  che  nắng  trên  mặt  đứng  kiến  trúc  như  mái  đua,  mái  hiên  di  động;  bố  cục  cây  xanh  tạo  bóng  mắt  và cây xanh trang trí, lựa chọn vật liệu hoàn thiện phù hợp với đặc trưng khí hậu của Hà Nội.  

Việc  áp  dụng  những  giải  pháp  thiết  kế  cảnh  quan  nói  trên  sẽ giúp tuyến phố đi bộ hấp dẫn và thu hút hơn với người dân đô  thị  cũng  như  du  khách,  khai  thác  phố  đi  bộ  liên  tục  và  hiệu  quả không bị gián đoạn bởi điều kiện thời tiết. Từ đó có thể mở rộng phố đi bộ ở Hà Nội thành một hệ thống, đi bộ toàn phần, toàn thời gian. Góp phần thúc đẩy thương mại, dịch vụ du lịch phát  triển  đồng  thời  tạo  lập  diện  mạo  Thủ  đô  ngàn  năm  văn  hiến,  văn  minh,  thanh  lịch  với  đặc  trưng  khí  hậu  nhiệt  đới  và  bản sắc phương đông  nổi trội.

PGS.TS.KTS LƯƠNG TÚ QUYÊN*

THS.KTS PHẠM THỊ NGỌC LIÊN**

* Quyền Trưởng Khoa Quy hoạch ĐT và NT, Trường Đại học Kiến trúc Hà Nội; Email: quyenlt@hau.edu.vn

** GV Khoa Quy hoạch ĐT và NT, Trường Đại học Ki

ến trúc Hà Nội; Email: lienptn@hau.edu.vn

Tài liệu tham khảo:

1.Anh Phương (2018): Giới thiệu tổng quan và khái quát về địa lí thành phố Hà

Nội (hanoi.gov.vn). Trang thông tin điện tử Chi cục văn thư lưu trữ Hà Nội

2.Báo  cáo  Quy  chế  Quản  lý  Quy  hoạch  Kiến  trúc  Khu  Phố  Cổ  Hà  Nội  do  Sở  Quy 

hoạch - Kiến trúc HN thực hiện 12/2012

3.Doãn  Huy  Phương,  Ngô  Thị  Thủy  (2018),  Ảnh  hưởng  của  quá  trình  đô  thị  hóa 

đến tiểu vùng khí hậu thành phố Hà Nội, Tạp chí Biến đổi khí hậu

4.Jan Gehl (2009 ), “Cuộc sống giữa những công trình”. NXB Xây dựng

5.Nghiên  cứu  bảo  tồn  và  phát  huy  giá  trị  khu  phố  Pháp  phía  Nam  quận  Hoàn  Kiếm do Sở Quy hoạch - Kiến trúc HN và Vùng Ile-del-France thực hiện 06/2009

6. Nikken Sekkei Civil Engineering - Ý tưởng quy hoạch và thiết kế đô thị khu vực

hồ Gươm và phụ cận

7.Phạm Ngọc Đăng (2014), Nhiệt và khí hậu kiến trúc, NXB Xây dựng

8.TCXDVN   104:2007   “Đường   đô   thị   -   Yêu   cầu   thiết   kế”   và   Quyết   định   số   22/2007/QĐ-BXD ngày 30/5/2007 về việc ban hành TCXDVN 104: 2007 “Đường đô thị - Yêu cầu Thiết kế”

9.Việt Hà (2016), Khí hậu kiến trúc, NXB Xây dựng

10.Xuân Hoa (2015); Hà Nội nóng nhất trong hơn 40 năm qua. VnExpress

11.Các        website;        https://kientrucvietnam.org.vn/;        https://laodong.vn/;        https://toquoc.vn/; https://weatherspark.com/