Triển khai quy hoạch xây dựng các thị trấn sinh thái tại Hà Nội: Thực tiễn và đề xuất các tiêu chí đô thị sinh thái theo định hướng phát triển bền vững

MTXD - Tóm tắt: Đô thị sinh thái là mô hình đô thị đã được nghiên cứu và triển khai tại nhiều nước trên thế giới; đặc biệt tại những nước phát triển, là mô hình đô thị hướng đến các mục tiêu phát triển bền vững. Tại Việt Nam, phát triển đô thị theo mô hình đô thị sinh thái cũng đã là mục tiêu phát triển của nhiều đô thị. Đồ án Quy hoạch chung xây dựng Thủ đô Hà Nội đến năm 2030, tầm nhìn đến năm 2050 đã được Thủ tướng Chính phủ phê duyệt đã định hướng việc hình thành 3 thị trấn sinh thái: Phúc Thọ, Quốc Oai, Chúc Sơn trong khu vực hành lang xanh. Tuy nhiên, trong hệ thống văn bản pháp luật của Việt Nam hiện vẫn chưa có một định nghĩa chính thống nào về “Đô thị sinh thái” cũng như xác định tiêu chí chuẩn một đô thị sinh thái. Vì vậy, trong các đồ án quy hoạch chung thị trấn sinh thái Quốc Oai, Chúc Sơn và Phúc Thọ mới chỉ xác định các định hướng phát triển theo đô thị sinh thái, còn các tiêu chí, chỉ tiêu quy hoạch xây dựng đô thị sinh thái chưa được xác định cụ thể trong đồ án. Để giúp cho công tác quy hoạch xây dựng các đô thị sinh thái ở Việt Nam trong thời gian tới, dựa trên các bài học của một số quốc gia về quy hoạch xây dựng đô thị sinh thái, bài viết đề xuất bộ tiêu chí xây dựng đô thị sinh thái phù hợp với điều kiện Thủ đô theo định hướng phát triển bền vững.

Từ khóa: Đô thị sinh thái, phát triển bền vững, tiêu chí đô thị sinh thái, quy hoạch xây dựng đô thị sinh thái.

1.Tổng quan về đô thị sinh thái và một số hạn chế trong quy hoạch xây dựng đô thị sinh thái ở Việt Nam 

1.1 Quy hoạch và xây dựng đô thị sinh thái

Đô thị sinh thái là mô hình đô thị đã được nghiên cứu và triển khai tại nhiều nước trên thế giới; đặc biệt tại những nước phát triển, là mô hình đô thị hướng đến các mục tiêu phát triển bền vững. Phát triển đô thị sinh thái không chỉ dừng lại ở việc đem lại sự hài hoà và cân bằng với môi trường mà còn cho thấy tiềm năng để phát triển kinh tế, đem lại nhiều lợi ích cho xã hội.

Tại Việt Nam, đô thị sinh thái đã và đang được xã hội và các nhà lãnh đạo, quản lý, quy hoạch, kinh tế và nhiều địa phương quan tâm.Trong hệ thống văn bản pháp luật của Việt Nam hiện vẫn chưa có một định nghĩa chính thống nào về “Đô thị sinh thái” cũng như xác dịnh các tiêu chí, chỉ tiêu về đô thị sinh thái. Tuy nhiên thực tiễn triển khai quy hoạch xây dựng các khu đô thị mới đã từng bước tiếp cận với mô hình đô thị sinh thái.

Năm 2006 Chính phủ ban hành Nghị định số 02/2006/NĐ- CP về Quy chế khu đô thị mới. Sau đó Bộ Xây dựng đã ban hành Thông tư 15/2008/TT-BXD hướng dẫn đánh giá, công nhận khu đô thị mới kiểu mẫu. Các điều kiện và tiêu chí đánh giá khu đô thị mới kiểu mới đã bước đầu hình thành những khu đô thị mới kiểu mẫu tiệm cận với yêu cầu của một đô thị sinh thái. Cho đến nay, tại Việt Nam số khu đô thị sinh thái đúng nghĩa còn rất hạn chế. Có thể kể đến một số quy hoạch đô thị theo định hướng đô thị sinh thái đã triển khai trong thời gian qua như:

Quy hoạch đô thị sinh thái ở Hội An. Các giải pháp được đề xuất để xây dựng đô thị sinh thái Hội An bao gồm: (1). Cải thiện chất lượng môi trường; (2) Xanh hóa hệ thống khác hsạn tại Hội An; (3) Xanh hóa các Làng nghề Thủ công mỹ nghệ ở Hội An.Khu đô thị sinh thái Ecopark. Khu đô thị Ecopark là một ví dụ điển hình của đô thị sinh thái có quy mô lớn nhất ở miền Bắc có diện tích phát triển lên tới 499,9 ha,diện tích hơn 110 ha cây xanh, hồ nước (chưa bao gồm dịên tích mặt nước tự nhiên). Khu đô thị Ecopark với hệ thống đường dọc hồ nhân tạo đã kết nối và kiến tạo màu xanh cho khu đô thị. Công viên nội khu được thiết kế theo đặc tính của từng khu phố tạo nên sự gần gũi giữa thiên nhiên với sinh hoạt cộng đồng của khu dân cư. Quy hoạch không gian mở được thiết kế nhằm nhấn mạnh mối quan hệ giữa con người và hai yếu tố cơ bản của thiên nhiên: cây xanh - mặt nước. Sự đa dạng về cây xanh được sự dụng trong việc tạo cảnh quan kết nối với nước cũng như với các không gian khác trong tư cách là yếu tố kết cấu quan trọng xuyên suốt toàn thành phố.

Dự án đô thị sinh thái Đảo Kim Cương - TP.HCM. Dự án đô thị sinh thái đẳng cấp thuộc khu vực TP.HCM chính là Đảo Kim Cương (Diamond Island) - nằm trên sông Sài Gòn. Dự án này có một vị thế địa lý rất đẹp: nằm biệt lập với diện tích hơn 50 ha ở quận 2, ngay ngã ba sông Sài Gòn và sông Giồng Ông Tố. Các tòa nhà tại đây được thiết kế theo xu hướng "mở" để chủ nhân của bất cứ căn hộ nào cũng có thể nhìn thấy được khoảng không gian sông nước và tận hưởng gió trời. Toàn bộ khối nhà nhiên trên đảo.

“Hiện nay tỷ lệ cây xanh trên mỗi người dân tại các đô thị của Việt Nam ở mức từ 2 đến 3 m2/người, trong khi chỉ tiêu xanh tối thiểu của Liên hợp quốc là 10 m2 và chỉ tiêu của các thành phố hiện đại trên thế giới từ 20 đến 25 m2, nghĩa là cây xanh đô thị của Việt Nam chỉ bằng 1/5 đến 1/10 của thế giới” - (Nguồn: Cục Hạ tầng kỹ thuật - Bộ Xây dựng)

1.2. Những hạn chế trong quy hoạch xây dựng đô thị sinh thái hiện nay tại Việt Nam

Quá trình quy hoạch xây dựng theo hướng đô thị sinh thái ở Việt Nam đã bộc lộ một số hạn chế sau:

(1) Xây dựng đô thị sinh thái mới dừng lại ở việc định hướng. Trong hệ thống văn bản pháp luật hiện hành của Việt Nam vẫn chưa có một định nghĩa chính thống nào về “Đô thị sinh thái” cũng như các tiêu chí, nguyên tắc chính thống cho việc xây dựng một đô thị sinh thái.

(2) Quy hoạch đô thị thiếu đồng bộ gây ra lãng phí tài nguyên và ô nhiễm môi trường và hao phí năng lượng.

(3) Xu hướng đô thị hóa nhanh chóng và công tác quy hoạch không theo kịp nhu cầu thực tiễn đã gây ra một loạt các vấn đề ở đô thị như: thiếu các nhu cầu tối thiểu về nước sạch, hạ tầng kỹ thuật, môi trường bị ô nhiễm, diện tích bình quân đầu người ngày càng bị thu hẹp… đặc biệt là tại các đô thị lớn như Hà Nội và TP.HCM.

(4) Mâu thuẫn giữa công nghiệp hóa và bảo vệ môi trường.

(5) Nguồn ngân sách đầu tư còn thấp. Đây là trở ngại ban đầu để xây dựng cơ sở cần thiết (cơ sở hạ tầng, hệ thống xử lý ô nhiễm môi trường…) cho quá trình hình thành và phát triển đô thị sinh thái.

(6) Số lượng, chất lượng nguồn nhân lực và cơ sở vật chất trong lĩnh vực bảo vệ môi trường còn thiếu và thấp.

(7) Cơ sở hạ tầng không đáp ứng được nhu cầu phát triển và luôn quá tải là một thực tế đang tồn tại ở nhiều đô thị hiện nay, nguồn nước bị ô nhiễm nặng, hệ thống thoát nước trong các đô thị yếu kém, giao thông đô thị đang trở thành vấn đề gây cấn của hai thành phố loại Đặc biệt, tắc nghẽn giao thông và tai nạn giao thông có xu hướng gia tăng gây tổn thất nặng nề
về kinh tế .

(8) Ý thức của người dân trong vấn đề bảo vệ môi trường còn rất kém. Vấn đề thu phí bảo vệ môi trường, một trong những nguồn kinh phí để giải quyết các vấn đề môi trường của thành phố gặp nhiều khó khăn...

2. Quy hoạch đô thị sinh thái trong đồ án quy hoạch chung TP Hà Nội

Mục tiêu phát triển đô thị bền vững đã được thể hiện trong đồ án Quy hoạch chung xây dựng Thủ đô Hà Nội đến năm 2030, tầm nhìn đến năm 2050, trong đó đã định hướng việc hình thành 3 thị trấn sinh thái: Phúc Thọ, Quốc Oai, Chúc Sơn trong khu vực hành lang xanh. Quy hoạch chung cũng khuyến khích sự phát triển các khu đô thị mới theo mô hình sinh thái, để từng bước đáp ứng các yêu cầu về phát triển bền vững theo các công ước quốc tế mà Chính phủ đã tham gia.

Trong các đồ án quy hoạch chi tiết phát triển cho các huyện ngoại thành, UBND TP Hà Nội đặc biệt nhấn mạnh phát triển theo xu hướng tăng diện tích xanh thành khu đô thị sinh thái và công nghệ cao.

Đồ án quy hoạch chung thị trấn sinh thái Quốc Oai, Chúc Sơn và Phúc Thọ đến năm 2030 đã xác định hướng phát triển đô thị trở thành đô thị sinh thái theo định hướng quy hoạch chung xây dựng Thủ đô Hà Nội đến năm 2030, tầm nhìn đến năm 2050.

2.1. Đô thị sinh thái Phúc Thọ

Theo định hướng, phát triển, thị trấn sinh thái Phúc Thọ trở thành trung tâm hỗ trợ phát triển vùng nông thôn với các cơ sở công nghiệp chế biến lương thực, thực phẩm gắn với tiểu thủ công nghiệp làng nghề, dịch vụ công cộng và các dịch vụ hỗ trợ sản xuất khác, chuyển giao công nghệ và đào tạo. Tạo liên kết chặt chẽ với khu vực phát triển nông nghiệp năng suất cao của Vĩnh Phúc ở phía Bắc. Phát triển thị trấn sinh thái gắn với bảo tồn, phát huy các giá trị văn hóa địa phương, hài hòa với không gian cảnh quan tự nhiên hiện có.

2.2. Đô thị sinh thái Quốc Oai

Định hướng Quốc Oai sẽ là đô thị sinh thái phát triển bền vững, cân bằng giữa các yếu tố văn hóa, lịch sử, môi trường tự nhiên và vùng cảnh quan sông Đáy, sông Tích, phát triển nông nghiệp công nghệ cao, bảo tồn các yếu tố di tích văn hóa đặc trưng, cảnh quan thiên nhiên khu vực. Với các chức năng: Đô thị sinh thái, trung tâm nghiên cứu nông nghiệp công nghệ cao, du lịch sinh thái và tâm linh, khu vực đô thị, làng xóm hiện hữu chỉnh trang.
2.3. Đô thị sinh thái Chúc Sơn

Xây dựng thị trấn sinh thái Chúc Sơn trên cơ sở phát triển mở rộng thị trấn Chúc Sơn hiện hữu về phía Bắc của QL6, chia thành 2 vùng phát triển gồm vùng phía Đông núi Tiên Phương và vùng phía Tây núi Tiên Phương. Cụm không gian mở gồm tổ hợp các Núi Trầm, Núi Ninh, Núi Tiên Phương và thung lũng ở giữa đóng vai trò là trọng tâm không gian đô thị. Phát triển đô thị bền vững, có bản sắc đặc trưng riêng với hệ thống hạ tầng kỹ thuật, hạ tầng xã hội đồng bộ, thống nhất với các khu vực phụ cận và kết nối với hạ tầng khung của Thủ đô Hà Nội. Khai thác tối ưu các nguồn lực đất đai, môi trường sinh thái tự nhiên, lao động, tài chính, kết hợp bảo vệ các giá trị về di tích văn hóa lịch sử, cảnh quan sinh thái và các giá trị phi vật thể khác hiện có tại khu vực…

Do các tiêu chí đô thị sinh thái chưa được ban hành trong các văn bản của Nhà nước và Thành phố. Vì vậy trong các đồ án quy hoạch chung các thị trấn sinh thái Quốc Oai, Chúc Sơn và Phúc Thọ mới xác định định hướng phát triển theo đô thị sinh thái, tuy nhiên nhiều tiêu chí và các chỉ tiêu quy hoạch xây dựng đô thị sinh thái chưa được xác định trong đồ án cũng như chưa dáp ứng tiêu chí của một đô thị sinh thái như: tiêu chí về công trình xanh, giao thông đô thị sinh thái, hạ tầng kỹ thuật đô thị sinh thái, phương thức sản xuất theo hướng sinh thái, tiêu dùng theo hướng sinh thái, lối sống theo hướng sinh thái…

Bảng 1. Bộ tiêu chí đô thị sinh thái theo hướng phát triển bền vững
 

3. Đề xuất tiêu chí đô thị sinh thái theo tiêu chí phát triển bền vưngx trong điều kiện thủ đô

Để hướng tới mục tiêu phát triển đô thị bền vững, việc nghiên cứu xây dựng các tiêu chí, mô hình, xây dựng và ban hành các quy chế, chính sách, quy hoạch và kế hoạch hành động... cho các đô thị sinh thái là những giải pháp hữu hiệu để phù hợp với yêu cầu phát triển đô thị bền vững ở Thủ đô và cả vùng, khu vực.

Tại Quyết định số 1259/QĐ-TTg ngày 26/7/2011, Thủ tướng Chính phủ đã phê duyệt Quy hoạch chung xây dựng Thủ đô Hà Nội đến năm 2030 và tầm nhìn đến năm 2050 với mục tiêu: Xây dựng Thủ đô Hà Nội phát triển bền vững, có hệ thống cơ sở hạ tầng xã hội và kỹ thuật đồng bộ, hiện đại, phát triển hài hòa giữa văn hóa, bảo tồn di sản, di tích lịch sử, với phát triển kinh tế, trong đó chú trọng kinh tế tri thức và bảo vệ môi trường, bảo đảm quốc phòng an ninh theo hướng liên kết vùng, quốc gia, quốc tế. Xây dựng Thủ đô Hà Nội trở thành thành phố “Xanh - Văn hiến - Văn minh - Hiện đại”, đô thị phát triển năng động, hiệu quả, có sức cạnh tranh cao trong nước, khu vực và quốc tế; có môi trường sống, làm việc tốt, sinh hoạt giải trí chất lượng cao và có cơ hội đầu tư thuận lợi… Thủ đô Hà Nội có tính đặc thù cao với các yếu tố: (1) Vị trí, đất đai; (2) Cây xanh, mặt nước; (3) Văn hóa và con người…

Đây là các yếu tố cơ bản để phát triển các khu đô thị sinh thái theo hướng bền vững… Dựa trên các bài học của một số quốc gia về quy hoạch xây dựng đô thị sinh thái và tiêu chí về phát triển đô thị bên vững (có chọn lọc) cũng như điều kiện thực tế của Hà Nội, nhóm chuyên gia nghiên cứu đã đề xuất bộ tiêu chí xây dựng đô thị sinh thái phù hợp với điều kiện Thủ đô trên cơ sở lấy ba trụ cột căn bản của phát triển bền vững (Môi trường - Kinh tế - Xã hội) làm nền tảng cốt lõi…

Khái niệm đô thị sinh thái được đề xuất là: “Đô thị sinh thái là đô thị đảm bảo sự phát triển cân bằng với thiên nhiên, bền vững với môi trường, bền vững về kinh tế, xã hội, cơ bản lưu giữ được các giá trị cốt lõi về văn hóa, lịch sử của khu vực”.

Bộ tiêu chí đô thị sinh thái phải thỏa mãn các nội dung quan trọng sau:
+ Quy mô phát triển đô thị hợp lý/quy mô dân số phù hợp ngưỡng chịu tải của môi trường;

+ Cấu trúc, phân khu chức năng, chất lượng không gian đô thị theo hướng tích hợp (Nén/mật độ cao ở khu vực trung tâm; Phân tán/mật độ thấp ngoài khu vực trung tâm…);

+ Quy hoạch khai thác, sử dụng hợp lý, hiệu quả đất đai và nguồn tài nguyên thiên nhiên/xâm hại ít nhất tới thiên nhiên;

+ Môi trường, cảnh quan, thiên nhiên trong đô thị/cây xanh, mặt nước, không gian mở/độ thông thoáng và độ che phủ toàn đô thị cao;

+ Hệ thống kỹ thuật hạ tầng theo hướng sinh thái/xanh thân thiện với môi trường;

+ Xử lý chất thải đô thị, công nghiệp, y tế/công nghệ thân thiện với môi trường/xanh;

+ Kinh tế - văn hóa - giáo dục phát triển theo hướng thân thiện với môi trường/xanh;

+ Quản lý, kiểm soát phát triển theo hướng thân thiện với môi trường/xanh;
+ Sự tham gia của các bên liên quan với nhận thức và lối sống thân thiện với môi trường/xanh.

Từ các lý luận trên, nhóm nghiên cứu đề xuất về Bộ chỉ tiêu đô thị sinh thái theo hướng phát triển bền vững dự kiến có thể áp dụng chung tại Việt Nam như sau:  

4. Lời kết

Ý tưởng xây dựng mô hình đô thị sinh thái là xu hướng tất yếu của thời đại bởi nó mang lại cho con người chất lượng sống cao hơn và bền vững hơn. Với các nguyên tắc chính: Xâm phạm ít nhất đến môi trường tự nhiên; đa dạng hóa nhiều nhất việc sử dụng đất, chức năng đô thị và các hoạt động khác của con người; trong điều kiện có thể, cố giữ cho hệ thống đô thị được khép kín và tự cân bằng; giữ cho sự phát triển dân số đô thị và tiềm năng của môi trường được cân bằng một cách tối ưu.

Để phát triển đô thị sinh thái, cần xác định các tiêu chí và chỉ tiêu quy hoạch, xây dựng đô thị sinh thái cụ thể. Trước mắt, chính quyền các đô thị Phúc Thọ, Quốc Oai, Chúc Sơn cần quan tâm đến môi trường, tránh khai thác quá nhiều tài nguyên thiên nhiên, sử dụng quỹ đất xanh, đất nông nghiệp và không gian mặt nước… sao cho hiệu quả, nâng cao chất lượng cuộc sống và nâng cao ý thức của người dân. Đồng thời cần có sự kiểm soát, giới hạn về quy mô, tính chất, chức năng và hình thái không gian, để các khu vực này xứng đáng là trung tâm động lực đóng vai trò hỗ trợ các tiện ích công cộng, hạ tầng, thúc đẩy sản xuất, kinh tế - xã hội trong vùng huyện và phụ cận, là cầu nối để phát triển cân bằng giữa đô thị và nông thôn./.

GS.TS.KTS ĐỖ HẬU

Tài liệu tham khảo:

- QĐ số 1259 của Chính phủ phê duyệt QHC Thủ đô Hà Nội đến năm 2030, tầm nhìn 2050.
- QĐ số 7071/QĐ-UBND của UBND TP Hà Nội ngày 26/12/2014 phê duyệt Quy hoạch chung thị trấn sinh thái Phúc Thọ đến năm 2030 và tầm nhìn đến năm 2050.
- QĐ số 6498/QĐ-UBND của UBND TP Hà Nội ngày 27/11/2015 phê duyệt Quy hoạch chung thị trấn sinh thái Quốc Oai, huyện Quốc Oai, huyệt Thạch Thất, TP Hà Nội đến năm 2030.
- QĐ số 505/QĐ-UBND của UBND TP Hà Nội ngày 30/01/2015 phê duyệt Quy hoạch chung thị trấn sinh thái Chúc Sơn đến năm 2030.
- Nghiên cứu hình thái, cấu trúc đô thị sinh thái để xây dựng tiêu chí và nguyên tắc quản lý đô thị sinh thái theo quy hoạch chung và định hướng phát triển bền vững, Đề tài nghiên cứu khoa học cấp thành phố, Đỗ Hậu và các cộng sự, 2018.