Gió qua miền Phước Tích

MTXD - Những đôi bàn tay vơi màu bùn đất, lò nung cũng mất dần đi, danh tiếng một thủa của tiền nhân với nghiệp gây dựng gần 500 năm cứ thế nhạt dần. Người làng gốm chênh chao nhớ mỗi khi gió thổi ngang qua miền Cố đô.

Chênh chao gốm cổ

Giữa bến nước cùng những dòng sông, thấp thoáng những ngôi nhà vườn cổ kính, ở đó có một nghề truyền thống hàng trăm năm tuổi… nhưng đang đứng trước nguy cơ mai một. Thi thoảng trong không gian vắng lặng vọng lên một cung đàn xưa khiến những người lữ khách từng đến nơi này chênh chao nỗi nhớ. Một nỗi nhớ về làng nghề từng vang danh khắp xứ, ấy là nghề làm gốm làng Phước Tích.

Phước Tích của ngày xưa là làng gốm nức tiếng với 12 cửa lò, 12 bến nước là chứng tích còn lại của một thời huy hoàng với nghề gốm. (ảnh tư liệu)

Vẫy đứa bé lại xem làm gốm khi chúng đang đi cùng gia đình tham quan làng, bà Tám, bà Bê cười bỏm bẻm bên bàn xoay cùng sản phẩm gốm đang dần hình thành dưới bàn tay điệu nghệ. Bằng giọng xứ Huế, bà Nguyễn Thị Bê (73 tuổi, làng Phước Tích, xã Phong Hòa, huyện Phong Điền, tỉnh Thừa Thiên - Huế) chậm rãi kể, làng gốm này có lịch sử hơn 500 năm. Thế kỷ XVII-XVIII là giai đoạn phát triển thịnh đạt nhất của làng nghề gốm Phước Tích khi có hơn chục lò gốm và 12 bến nước quanh làng. “Xứ ni thủa trước có những lò gốm không bao giờ tắt lửa, trên bến dưới thuyền người bán người mua nườm nượp.  Ở Xóm Giữa có những ngôi nhà rường  được trang trí cầu kỳ, tỉ mỉ, niên đại hơn 300 năm, đó là dấu hiệu thời kỳ hưng thịnh của làng gốm Phước Tích!”, bà Bê kể.

Bà Tám và bà Bê bên bàn xoay làm gốm.

Cạnh bà Bê, bà Tám vừa cần mẫn nặn đất với chiếc bàn xoay vừa kể, ngày trước làm gốm được xem là nghề chính của làng. Cứ 5 đến 7 nhà họp lại với nhau mở 1 lò nung. Cả làng có khoảng mười mấy lò nung đặt dọc quanh nhánh sông Ô Lâu bao quanh làng. Sản phẩm làm ra bao gồm lu, chậu, om ngự… được tiêu thụ khắp nơi trong và ngoài tỉnh. Những vật dụng đất nung từ các lò gốm Phước Tích đã trở thành mặt hàng được các lái buôn theo đường sông đưa đến khắp cả nước. Điều đặc biệt là gốm Phước Tích xưa kia đã vượt qua nhiều sản phẩm gốm nổi tiếng khắp các vùng trong nước để trở thành lựa chọn duy nhất trong Hoàng cung. Hoa văn trên những sản phẩm của Phước Tích được chạm trổ tinh tế và rất đặc trưng, không lẫn với bất kỳ sản phẩm nào. Nhiều vật dụng trong hoàng cung triều Nguyễn hiện còn được lưu giữ tại Bảo tàng Mỹ thuật cung đình Huế có gốc gác từ làng gốm Phước Tích.

Làng cổ Phước Tích hiện còn lưu giữ 26 ngôi nhà rường cổ có tuổi đời trên 100 năm, trong đó có 12 ngôi nhà có giá trị đặc biệt về kiến trúc, nghệ thuật. 

Bên bến sông Ô Lâu, trong không gian thanh bình của ngôi nhà rường đã hơn trăm năm tuổi, ông Lê Trọng Diễn (76 tuổi) mơ màng nhìn lên những bình gốm của mình. Bộ sưu tập gốm cổ có tuổi đời hơn 100 năm, tất cả đều là gốm Phước Tích. Và ông Diễn dùng chính ngôi nhà rường của mình để làm thành một bảo tàng gốm nho nhỏ. Trầm mặc với bảo tàng cá nhân của mình, ông Diễn đầy trăn trở. Chiến tranh đã khiến nhiều người làng gốm ly tán. Sau năm 1975, người làng họp nhau để mở lại nghề gốm. Cả làng đã xây dựng 1 lò cốc, lò thanh sản xuất các đồ dùng trong gia đình và nghề gốm đã có giai đoạn “lên hương” khi sản phẩm có thêm nhiều mẫu mới, có cả gốm thô sơ và gốm tráng men…. Đây là giai đoạn thịnh vượng nhất của nghề gốm Phước Tích.

Nghệ nhân trẻ Lương Thanh Hiền vẫn đau đáu với nghề gốm của làng.

Nhưng rồi trước cơn lốc của thị trường với nhiều sản phẩm gốm giá rẻ tràn ngập, người làng gốm chênh chao khi sản phẩm của không thể cạnh tranh được với các mặt hàng mới. Làng gốm cứ thế lụi dần, đến bây giờ số người làm gốm trong làng đếm không quá một bàn tay. Ông Diễn bảo, ở làng bây giờ chỉ còn vài người thạo nghề gốm như bà Tám hay bà Bê, ông Diễn. Và chủ lò gốm còn lại duy nhất trong làng là anh Lương Thanh Hiền, chuyên sản xuất và giới thiệu nghề làm gốm.  Ông Hồ Văn Tư (82 tuổi), lão làng trong nghề gốm không khỏi tiếc nuối khi nghề gốm với tuổi đời gần 500 năm của làng có nguy cơ thất truyền. Người làng không còn mặn mà với gốm, lớp trẻ thì đi học rồi đi làm ăn xa. Làng chỉ còn lại một vài người cần mẫn với gốm và làm du lịch. Ông Tư âu lo, rằng nếu không nhanh có lẽ nghề gốm của làng có nguy cơ biến mất vĩnh viễn. Nỗi lo ấy của ông, cũng là nỗi lo của người làng, nhất là những người nặng lòng với gốm cổ như bà Tám hay bà Bê, ông Diễn, hay anh Hiền.

Phục hồi nghề gốm Phước Tích không chỉ đóng góp nguồn sinh kế cho người dân mà còn là tiềm năng quan trọng để phát triển du lịch Thừa Thiên - Huế.

Niềm mong mỏi bên dòng Ô Lâu

Làng Phước Tích là một trong bốn ngôi làng cổ của Việt Nam được công nhận là Di tích quốc gia năm 2009. Sau khi được công nhận, đến nay làng cổ Phước Tích đã có những bước chuyển mình mạnh mẽ và toàn diện trên tất cả các lĩnh vực, nhưng vẫn còn đó nhiều nỗi niềm trăn trở.

Mới đây vào ngày 18/3/2023, tại làng cổ Phước Tích, Cục Di sản văn hoá (Bộ Văn hoá, Thể thao và Du lịch) phối hợp Phân viện Văn hoá nghệ thuật quốc gia Việt Nam tại Huế và UBND huyện Phong Điền tổ chức Hội thảo khoa học “Nghiên cứu phục hồi nghề thủ công truyền thống gốm Phước Tích gắn với phát triển du lịch bền vững”. Đã có rất nhiều ý kiến đóng góp để xây dựng, định hướng phục hồi nghề thủ công truyền thống gốm Phước Tích, cùng với đó gắn nghề gốm với phát triển du lịch bền vững. Đó là, làm thế nào để việc phục hồi nghề gốm truyền thống, bảo tồn di sản văn hoá làng nghề phải đem đến giá trị thiết thực cho cộng đồng, phát triển kinh tế địa phương cũng như ngành du lịch tỉnh Thừa Thiên - Huế, hay xây dựng sản phẩm du lịch từ di sản văn hoá làng và nghề gốm truyền thống Phước Tích…

Những vật dụng gốm xưa như bình vôi, hũ mắm, âu, vại...

Ông Nguyễn Vũ, Giám đốc Ban quản lý làng cổ Phước Tích cho biết: Thời gian qua, người Phước Tích luôn trăn trở với việc định hình sản phẩm mới, cải tiến kỹ thuật nhằm níu giữ sự tồn tại cho làng nghề. Thợ gốm Phước Tích đã tiếp thu kỹ thuật làm gốm mỹ nghệ, đồ gốm trang trí nội thất. Có được điều đó chính là nhờ những người thợ vừa được truyền thụ kỹ thuật nghề truyền thống, vừa có điều kiện tiếp cận công nghệ, kỹ thuật sản xuất mới và nắm bắt được xu hướng của thị trường. Tuy nhiên làng gốm này đến thời điểm hiện tại có chưa tới 20 lao động làm nghề, sản phẩm sản xuất ra chủ yếu ký gửi, phục vụ du lịch, trưng bày lễ hội, trang trí ở trong địa bàn tỉnh và các tỉnh lân cận nên chưa vươn tới những thị trường tiềm năng. Muốn di sản văn hóa làng Phước Tích có được vị trí vững chắc trong đời sống xã hội đương đại cần có cơ chế chính sách và kế hoạch hành động để huy động sức mạnh cộng đồng cư dân với tư cách là chủ thể sáng tạo, chủ sở hữu, người thực hành, thụ hưởng…

21: Ông Lê Trọng Diễn, một thợ gốm lão làng năm nay đã 76 tuổi giới thiệu cho khác về gốm Phước Tích trong bảo tàng trưng bày của mình.

Hiện nay, du lịch Phước Tích có 9 loại hình dịch vụ du lịch như tham quan nhà rường, lưu trú, ẩm thực, xe đạp, quảng diễn nghề gốm, làm bánh, giao lưu văn nghệ,…Các dịch vụ hầu hết được phục vụ chu đáo, nhiệt tình, mến khách góp phần đáp ứng nhu cầu giao lưu, tìm hiểu văn hóa địa phương của du khách. Tuy nhiên, với số lượng nhân khẩu ít ỏi, lại đa phần cao niên thì nhu cầu và khát vọng phát triển nghề gốm Phước Tích gắn liền phát triển du lịch dịch vụ thực sự không đơn giản. Muốn phục hồi làm sống lại một làng nghề truyền thống có nguy cơ bị mai một đòi hỏi phải có một cơ chế đặc thù và một nhận thức mới về di sản văn hóa làng nghề thủ công truyền thống. Với làng làng nghề truyền thống Phước Tích, cần tiếp cận với tư cách vừa là di sản văn hóa làng, đồng thời lại là thành tố/tiềm năng cho phát triển ngành công nghiệp văn hoá ở địa phương.

Làng cổ Phước Tích với những lợi thế về quần thể nhà rường cổ, hệ thống di tích, đình, chùa, miếu, nhà thờ, di tích văn hóa Chăm Pa, làng gốm cổ... đang trở thành điểm đến hấp dẫn đối với khách du lịch trong và ngoài nước. Và nhiều người đến tham quan làng cổ, ngoài những di tích văn hóa một thời, thì tự tay làm gốm cũng đã trở thành một trải nghiệm thú vị với từng người. Một hướng phát triển mới gắn với du lịch cũng được mở ra cho làng khi khách du lịch khi đến thăm có thể thực hành làm gốm, tham gia vào các công đoạn cho đến khi hoàn chỉnh một sản phẩm gốm đất nung dưới sự hướng dẫn của các nghệ nhân. Những sản phẩm do du khách tự tay làm sẽ được cho vào lò nung chín và du khách mang về.

 Ngày 18/3/2023, tại làng cổ Phước Tích, Hội thảo khoa học “Nghiên cứu phục hồi nghề thủ công truyền thống gốm Phước Tích gắn với phát triển du lịch bền vững” được tổ chức.

Người làng gốm đã được thắp lên hy vọng cho trăm năm nghề cổ của mình. Dẫu còn cả một chặng đường dài và nhiều truân chuyên cho nghề gốm của làng cổ, nhưng chí ít có được sự quan tâm của các bộ ban ngành và chính quyền địa phương từ tỉnh đến huyện, gốm Phước Tích im vắng lò nung bao năm qua chắc chắn sẽ lại đỏ lửa. Nhưng, muốn phục hồi làm sống lại một làng nghề truyền thống có nguy cơ bị mai một đòi hỏi phải có một cơ chế đặc thù và một nhận thức mới về di sản văn hóa làng nghề thủ công truyền thống. Muốn vậy, cần có cơ chế, chính sách và kế hoạch hành động nhằm huy động sức mạnh của cộng đồng cư dân Phước Tích, đồng thời cũng là người trực tiếp tham gia bảo tồn di sản văn hóa làng cổ nói chung và nghề gốm nói riêng

Với dự án phục hồi nghề thủ công truyền thống gốm Phước Tích gắn với phát triển du lịch bền vững, người Phước Tích hy vọng sẽ khôi phục và phát triển được nghề truyền thống của mình. Có lẽ 90 hộ dân ở Phước Tích hôm nay chắc chắn đều góp phần gìn giữ, phát huy những giá trị truyền thống tốt đẹp của một ngôi làng bên dòng Ô Lâu hiền hòa, thơ mộng ấy.

Tiêu Dao, Vũ Lam