Ký sự khu 7- kỳ cuối: Những “Vua sâm” miền biên viễn

MTXD - Sâm ba kích ở vùng cao Tây Giang (Quảng Nam) thực sự là cây đổi đời cho đồng bào miền biên viễn. Người dân trồng theo hướng công nghệ cao và được thu mua, bán cho các cơ sở chế biến trà, cao, thuốc cổ truyền.

Những ông vua ba kích

Tây Giang có 7 trên 10 xã trồng ba kích, loại cây này mang lại thu nhập tốt cho người dân. Nhưng không ai biết cây sâm ba kích có từ bao giờ. Chỉ biết rằng từ xa xưa đồng bào Cơtu ở huyện miền núi Tây Giang (Quảng Nam) vẫn hay vào rừng đào củ ba kích về ngâm rượu uống.

Trong những vườn trồng ba kích với công nghệ mới, tưới béc phun.

Nhiều năm về trước, huyện miền núi Tây Giang này có già làng Bhríu Pố, người dân tộc Cơ Tu nổi danh là “Vua ba kích”. Nhắc đến già làng Bhríu Pố, người dân xã Lăng (huyện Tây Giang) ai cũng tự hào vì già làng của mình là người Cơ Tu đầu tiên học hết đại học, làm Chủ tịch UBND xã 2 khóa, rồi làm Bí thư Đảng uỷ xã 3 nhiệm kỳ. Không chỉ có vậy, già làng Bhríu Pố còn nổi danh là ông “Vua sâm ba kích” vì ông là người tiên phong phát triển mô hình trồng dược liệu, vươn lên làm giàu và giúp người dân quê hương từng bước đẩy lùi đói nghèo.

Anh Hiển cùng cán bộ nông nghiệp huyện Tây Giang trao đổi về loại sâm ba kích.

Là học sinh miền Nam trên đất Bắc trong những năm 60 của thế kỷ XX, năm 1977, tốt nghiệp Đại học Sư phạm Thái Nguyên chuyên ngành Sinh học, Bh'riu Pố về công tác tại trường cấp 3 huyện Hiên (cũ, nay chia tách thành huyện Đông Giang và Tây Giang). ông được bầu làm Bí thư xã Lăng. Khi lên làm chủ tịch và sau này là bí thư, với những kiến thức đã học, ông đã hướng dẫn bà con cách trồng lúa nước và phương thức sản xuất tiên tiến. Bh'riu Pố cũng trở thành “bác sĩ bất đắc dĩ”. Ông khoe có những cuốn “bí kíp” dày cộm về “Hướng dẫn sử dụng cây thuốc và vị thuốc Việt Nam” và “Hướng dẫn chữa bệnh bằng thuốc Tây”, vào thời điểm cách đây ngót nghét 30 năm, khi ấy vùng biên viễn này việc chữa bệnh bằng thuốc là một điều xa xỉ.

 Anh Hiển cùng già làng Br’íu Pố, cũng là người thầy đầu tiên trong trường đời trao đổi về các loại cây dược liệu.

Năm 2006, có đoàn cán bộ nghiên cứu về các loại thuốc trên cánh rừng Tây Giang, đã tình cờ phát hiện ra cây sâm ba kích là một loại thuốc quý, có giá trị kinh tế cao và chỉ mọc ở một số ít vùng núi râm mát. Lúc bấy giờ, suốt nhiều đêm, già Pố tự hỏi mình “tại sao không trồng cây ba kích để làm kinh tế”. Nghĩ là làm, ít lâu sau, ông vác rựa lên rừng tìm cây ba kích để lấy giống về trồng. Lúc đầu, người làng  và cả vợ ông đều cho ông là “khùng”. Nhiều người bảo: “Đây là cây của Giàng, ông đừng trồng, nó không cho quả và củ đâu”.

Thế nhưng, già Pố vẫn quyết tâm lên rừng mang hạt cây ba kích về trồng. Đến cuối năm 2009, Bh'riu Pố đã trồng được 6 nghìn cây sâm ba kích trên diện tích hơn một héc ta. Và rồi già trồng, già bán, mỗi kg ba kích có giá vài trăm ngàn khiến nhiều người kinh ngạc. Từ hiệu quả kinh tế của cây ba kích ở xã Lăng mà người khơi nguồn là già làng Bh’riu Pố, lãnh đạo huyện Tây Giang xác định đây không chỉ là cây thuốc quý mà còn là “cây xóa đói giảm nghèo” cho địa phương. Vì thế, huyện Tây Giang đã thành lập một trung tâm công nghệ sinh học để nghiên cứu, nhân rộng mô hình. 

Rồi cơ duyên đến, chàng trai trẻ Nguyễn Bá Hiển cùng niềm đam mê và mơ ước trồng được liệu đến với già Pố, cùng nâng tầm cây ba kích lên. Trò chuyện với chúng tôi, anh Hiển nhớ lại những thăng trầm của mình với cây ba kích ở vùng cao này. Khi tốt nghiệp đại học Đà Nẵng loại giỏi, trong khi bạn bè cùng trang lứa ở lại Đà Nẵng hoặc tỏa đi các thành phố lớn xin việc làm, Hiển lặn lội gần 200km từ Đà Nẵng lên tìm gặp già Pố. Nghe Hiển trình bày nguyện vọng, già Pố đồng ý cho Hiển ở lại nhà và cùng Hiển nghiên cứu về cây sâm ba kích. 

Sau hơn 10 năm gắn bó cùng núi rừng Tây Giang, Hiển đã trở thành một “ông vua” ba kích mới của vùng này, kế thừa và cùng “Vua ba kích Bh’riu Pố” nhân giống ba kích với số lượng cây giống lên tới hàng chục ngàn. Bây giờ, Hiển làm chủ vườn ươm rộng hàng ngàn m2, cung cấp 120.000 cây giống ba kích hàng năm cho địa bàn Quảng Nam .

 Vườn ươm giống được phủ bạt để đạt hiệu quả cao hơn.

Giờ đây, vườn ươm của “ông trùm” này là nơi cung cấp toàn bộ cây giống ba kích cho địa bàn tỉnh Quảng Nam và các vùng núi Tây nguyên. Nhờ gắn bó với loại cây này, Hiển đã trở thành phó chủ tịch UBND xã trẻ nhất của huyện Tây Giang khi ấy mới 24 tuổi, dù không phải là người địa phương, và cũng không phải là người Cơ Tu, một biệt lệ hiếm thấy ở vùng đất này.

Đổi đời nhờ ba kích

Khi nhắc đến công tác bảo tồn và phát triển cây sâm ba kích, người dân nơi đây không quên nhưng những công sức mà Briu Pố để lại, và người phát triển lên là anh Nguyễn Bá Hiển. Ông Briu Pố là người người đầu tiên, có công lớn trong việc bảo tồn loại giống cây dượu liệu quý hiếm sâm ba kích cho con cháu đời sau. Còn anh Hiển là người nâng tầm cây ba kích lên thành sản phẩm có giá trị cao giúp người dân đổi đời.

 Anh Nguyễn Bá Hiển trong vườn cây dược liệu của mình.

Nay bà con chuộng cây giống của Hiển, bởi thay vì 6 năm mới thu hoạch củ được như giống cây truyền thống, thì giờ chỉ cần 3 năm, củ sâm đã bằng ngón tay cái, cứ ba cây thu được 1kg củ tươi, bán được gần 600 ngàn đồng. Trao đổi về thành công này, anh Hiển lý giải: “Mình không dùng cách trồng truyền thống để ươm mỗi nơi một cây mà trồng 3, 4 cây lại thành một cụm, đồng thời dùng phân vi sinh thúc cho củ to để nhanh thu hoạch”.

Không chỉ cung ứng giống, anh Hiển còn tỉ mỉ hướng dẫn bà con trồng và chăm sóc cây ba kích, từ khâu làm đất, bắc giàn cho tới tưới nước, bón phân, kiểm tra. Thời gian 5 năm trước, anh Hiển hy vọng vài năm nữa nếu có điều kiện sẽ mở vườn ươm rộng hơn, để các huyện miền núi khác cũng có thể mua giống về trồng. Và bây giờ, vườn ươm của anh đã có thể cung ứng giống hang trăm ngàn cây mỗi năm cho các địa phương.

Anh Hiển kiểm tra chất lượng sản phẩm.

Nhưng không dừng lại ở đó, niềm trăn trở nâng tầm cây sâm của vùng đất này, cải thiện đời sống người dân, muốn sản phẩm của vùng đất này được quảng bá rộng rãi ra nhiều địa phương, anh Hiển đã nhiều đêm trăn trở suy nghĩ tìm hướng phát triển. Giống đã có, kỹ thuật của người dân đã ổn, lượng sản phẩm hàng năm đủ để cung cấp cho thị trường, nhưng đầu ra vẫn khá bấp bênh. Anh Hiển đã chọn hướng khởi nghiệp từ các sản phẩm của vùng đất này và thành lập Hợp tác xã Nông lâm nghiệp Thiên Bình, nhằm nghiên cứu về cây ba kích tím và xây dựng nên các sản phẩm từ cây dược liệu này.

Mấy năm trở lại đây, tại Tây Giang đã có một số doanh nghiệp mở mô hình Hợp tác xã, chuyên tổ chức ươm giống và sản xuất cây ba kích tím theo hợp đồng liên kết. Ban đầu chỉ từ vài ha, hiện tại đã lên tới con số 52ha ba kích tím tại huyện Tây Giang, Quế Sơn (Quảng Nam), huyện Hướng Hoá (Quảng Trị), huyện Bình Sơn (Quảng Ngãi). Việc sản xuất theo hướng công nghệ cao đã có, nhưng để đưa sản phẩm ra thị trường còn nhiều vấn đề. Và rồi anh Hiển ngoài việc lập nên HTX để trồng sâm, anh còn lập một công ty chuyên thực hiện nhiệm vụ liên kết tổ chức sản xuất ra các sản phẩm đặc trưng của người đồng bào Cơ Tu. Ngoài kinh doanh sản phẩm ba kích tím còn kinh doanh các sản phẩm đặc trưng khác của người đồng bào Cơ Tu như cao đảng sâm, cao ba kích, chè dây, măng rừng, tiêu rừng Tây Giang, thổ cẩm…

Với mong muốn sản phẩm của người dân Cơ Tu ở Tây Giang có giá trị cao, anh Hiển đã mang giới thiệu tại nhiều điểm trong và ngoài tỉnh.

Anh Hiển hồ hởi khoe: “Hiện nay, HTX và công ty đang giải quyết việc làm ổn định cho 10 lao động thường xuyên tham gia sản xuất, bên cạnh đó còn liên kết với hàng chục người dân sản xuất, thu mua nông sản nhằm nâng cao thu nhập cho người đồng bào. Công ty sẽ xây dựng chuẩn hoá quy trình khép kín từ sản xuất đến tiêu thụ sản phẩm, đảm bảo vệ sinh an toàn thực phẩm, phối hợp với chính quyền địa phương đề xuất phương án quy hoạch và xây dựng vùng nguyên liệu, đảm bảo cung cấp đủ số lượng cho thị trường. Cùng với đó, các lĩnh vực kinh doanh chính tạo nên hệ sinh thái khép kín bao gồm: tổ chức sản xuất – chế biến sản phẩm – phân phối hàng hoá kết hợp phát triển du lịch cộng đồng gắn với bảo tồn bản sắc dân tộc”.

Ông Lê Hoàng Linh - Phó chủ tịch huyện Tây Giang cho biết: “Sâm ba kích có giá trị kinh tế cao và là loài cây xóa đói giảm nghèo của địa phương. Anh Hiển cùng già làng Br’íu Pố đã ươm trồng thành công giống cây ba kích và nâng tầm loại cây này lên thành sản phẩm có giá trị cao của địa phương”.

Chân dung anh Nguyễn Bá Hiển.

Anh Hiển chia sẻ về niềm trăn trở của già làng Br’íu Pố, cũng là người thầy đầu tiên trong trường đời khi đặt chân lên Tây Giang nghiên cứu cây Ba Kích vào năm 2008 rằng: “Làm sao người dân Cơtu nơi đây có thể duy trì và phát triển từ văn hoá cha ông để lại? Làm sao để người dân làm giàu trên chính mảnh đất của mình?. Con đường đó đang thôi thúc 2 thầy trò chúng tôi kiên trì hành động từng ngày để mang lại những giá trị bền vững cho cộng đồng. Tôi cũng như các bạn, chúng ta có 1 cuộc đời để sống, sống cho trọn vẹn một kiếp người!”.

TIÊU DAO