Trăm năm cát bụi kim cương

MTXD - Làng gốm cổ Thanh Hà (Hội An, Quảng Nam) nép mình bên dòng sông Thu Bồn với vẻ đẹp mộc mạc như từ xưa cũ. Trong sách sử, và trong lời kể tự hào của người làng thì từ những năm đầu 1500, nghề gốm đã hình thành ở vùng đất này. Hành trình 500 năm là hành trình của người đi mở đất có gốc gác từ các vùng Nam Định, Hải Dương và Thanh Hoá, họ mang theo sự thương nhớ quê hương xứ sở đầy nghĩa nặng tình thâm được gửi vào đất này của những dòng người thiên di về phương Nam.

Những người nghệ nhân vẫn ngày đêm giữ lửa cho nghề truyền thống tại Làng gồm Thanh Hà.

Thời kỳ huy hoàng nhất của làng gốm là vào thế kỷ XVI – XVII, sản phẩm của làng được mệnh danh là “thổ sản quốc gia”, dùng để tiến vua. Để có được danh phận ấy, người thợ gốm đã phải đánh đổi bằng mồ hôi, công sức, cả nước mắt để tạo nên cái tên cho dòng gốm này. Ngày trước, sản phẩm chủ yếu của người thợ Thanh Hà là các đồ dùng phục vụ đời sống sinh hoạt hằng ngày như chén, bát, chum, vại, bình hoa, chậu cảnh, hình thù các con vật... mang nhiều kiểu dáng, màu sắc phong phú và đặc biệt nhẹ hơn so với các sản phẩm cùng loại của những địa phương khác. Có lẽ một phần nhờ đất sét của dòng sông Thu Bồn bồi đắp và bàn tay khéo léo của người thợ Thanh Hà.

Mỗi sản phẩm gốm là một tác phẩm nghệ thuật độc đáo.

Nhưng có lẽ điều quan trọng nhất, như cái cách mà người làng vẫn bám víu vào mấy trăm năm qua để giữ nghề, ấy là nghề gốm thủ công thủ công này là sự kết tinh từ tâm hồn người làm ra nó và thực tế cuộc sống. Nếu không yêu nghề thì không có sản phẩm đẹp. Người và gốm đều phải kiên nhẫn, kiên nhẫn đến phút cuối cùng khi sản phẩm lên bàn xoay, đặt ra đất để hong khô, kiên nhẫn với từng ngọn lửa, biết điều chỉnh vừa đủ để gốm chín vừa đủ, không bị cháy đen và cũng không bị sống sượng. Nghề gốm đặc biệt phải có một trái tim, phải có cảm xúc thật sự khi đôi tay trần chạm vào thớ đất sét dẻo. Và khi đã dành cho gốm tình yêu thật sự và bằng nỗ lực tiếp cận thì sẽ gìn giữ được nghề và sống được với nghề.

Nếu có một sự so sánh, thì sản phẩm gốm của Thổ Hà (Bắc Giang) được làm từ đất sét xanh, còn ở làng gốm Bát Tràng (Hà Nội) lại được sử dụng sét trắng, gốm Phù Lãng (Bắc Ninh) thì lại từ sét vàng nâu, còn gốm Thanh Hà được lấy từ đất sét nâu dọc sông thu Bồn có độ dẻo và kết dính cao, tạo nên sự độc đáo riêng có của loại gốm xứ này.

Những tinh hoa của đất được tạo tác từ bàn tay người thợ gốm.

Ngôi làng nhỏ và bình yên này đã trải qua biết bao thăng trầm và sóng gió. Có những thời kỳ tưởng chừng như nghề gốm nơi đây bị rơi vào lãng quên. Thế nhưng, chính nhờ sự tâm huyết và lòng yêu nghề, những nghệ nhân của làng đã một lần nữa làm “sống lại” nét đẹp cũng như giữ được hồn cốt của làng gốm.  Mấy trăm năm của Hội An, gốm Thanh Hà gắn liền với sự hưng thịnh của di sản. Có những giai đoạn tưởng chừng như cái tên gốm Thanh Hà đã không còn tồn tại bởi sức ép của kinh tế thị trường. Có thời điểm, cả làng gốm chỉ còn đúng 5 hộ làm gốm. Người người bỏ làng đi làm việc khác, bỏ lại những đôi mắt già nua thương nhớ gốm cổ bơ vơ bên bàn xoay mỗi ngày. những năm sau 1980 trở đi, thị trường tiêu thụ gốm dân dụng bị bóp nghẹt bởi sự đổ bộ của các đồ dùng bằng nhôm, sắt, nhựa. Do không thể cạnh tranh nổi nên những năm trước 2000 làng nghề gốm Thanh Hà dần chuyển qua nghề làm gạch, ngói âm dương. Nghề này dù thu nhập không cao nhưng vẫn giúp bà con có cái ăn, bám được cái nghề vốn đã được tiền hiền truyền lại qua trăm năm suy biến, hưng thịnh.

Làng gốm Thanh Hà đón nhận niềm vui lớn khi chính thức được Bộ Văn hóa - Thể thao và Du lịch trao danh hiệu Di sản văn hóa phi vật thể quốc gia vào tháng 7 năm 2022.

Từng có giai đoạn tưởng chừng thất truyền, hiện làng gốm Thanh Hà vẫn giữ được 32 hộ làm gốm chính, trong đó có 5 hộ làm gốm truyền thống, 5 hộ làm gốm mỹ nghệ và 95 thợ gốm gồm thợ làm đất, thợ chuốt, thợ đẩy, thợ lò, lái buôn gốm... Họ đều là những người nắm trong tay kinh nghiệm chế tác gốm, các kiến thức chế tác gốm truyền thống bằng bàn xoay, nung gốm bằng lò. Chính những cá nhân, hộ gia đình này là đối tượng trung tâm, quan trọng để làm cơ sở cho việc ra đời những tác phẩm gốm sứ độc đáo, giữ cái hồn của làng nghề.

Khách du lịch sẽ có cơ hội tận tay trải nghiệm làm gốm khi đến Thanh Hà.

Nhưng rồi, một thách thức khác lại đến khi những lò nung tỏa khói giữa miền di sản. Thời điểm đầu những năm 2000, Hội An bắt đầu phát triển du lịch, và được UNESCO đưa vào danh sách Di sản văn hóa nhân loại, ngành công nghiệp không khói yêu cầu phải “xanh”. Trước yêu cầu ấy, sự trăn trở của chính quyền, nỗi lo lắng của những người làm gốm lại bùng lên. Trước yêu cầu đổi mới, các lò nung truyền thống gây ô nhiễm khói bụi đã được thay thế bằng lò điện. Những nghệ nhân được học ngoại ngữ, học làm du lịch, các cơ sở làm gốm được thiết kế lại vừa là nơi sản xuất, vừa là nơi tham quan học tập. Cứ thế, làng gốm lần hồi vực dậy và hồi sinh ngoạn mục. Có những năm gần đây, khách du lịch lên tới 650.000 người mỗi năm, mang lại doanh thu gần 25 tỷ đồng chỉ với việc bán vé tham quan. Bây giờ, toàn làng nghề có 32 cơ sở đã duy trì sản xuất trở lại. Người làng gốm đã sống được với nghề, ngoài việc bán sản phẩm cho du khách, các cơ sở sản xuất còn được trích lại một số tiền vé tham quan du lịch, sử dụng dịch vụ.

Khách du lịch sẽ có cơ hội tận tay trải nghiệm làm gốm khi đến Thanh Hà.

Ông Lê Văn Xê, Trưởng ban Quản lý làng nghề gốm Thanh Hà tự bạch: “Hơn 10 năm trước, gốm rơi vào tình trạng không có đầu ra, nhiều người đã tìm hướng đi khác. Những năm gần đây khi du lịch phát triển, gốm sống trở lại, cả làng nối lại với nghề. Chính quyền địa phương ở đây cũng đã tạo nhiều điều kiện để làng nghề phát triển. Điều này cũng ít nhiều làm hài lòng những người yêu nghề trong làng như bà. Sản phẩm ở Thanh Hà làm ra luôn thu hút du khách địa phương, trong nước và nước ngoài, bởi có đặc điểm riêng không giống ở bất cứ nơi nào. Nhìn cách những người trẻ hăng say và nhiệt huyết với nghề, lớp người cao tuổi cũng thấy an lòng và phấn khởi trước tương lai nghề truyền thống của cha ông”.

Nhuận Mẫn