Thách thức thực hiện chiến lược quốc gia về biến đổi khí hậu giai đoạn 2011-2020 và kinh nghiệm quốc tế xây dựng chính sách về biến đổi khí hậu giai đoạn mới

MTXD - Sau 10 năm triển khai thực hiện Chiến lược quốc gia về biến đổi khí hậu (BĐKH), bối cảnh thế giới và Việt Nam đã có nhiều thay đổi. BĐKH diễn biến ngày càng nhanh hơn, mạnh hơn, tác động đến phát triển kinh tế, xã hội và tài nguyên môi trường. Các thách thức về suy thoái tài nguyên môi trường, suy giảm kinh tế… vẫn còn hiện hữu trên thế giới. Việt Nam tiếp tục quá trình hội nhập quốc tế sâu rộng, bắt đầu giai đoạn phát triển mới 2021-2030 với nhiều cơ hội và thách thức đan xen khi chuyển từ giai đoạn giảm phát thải “tự nguyện” sang giảm phát thải “bắt buộc” theo quy định của Thỏa thuận Paris về BĐKH. Bài viết trình bày về những thách thức trong thực hiện Chiến lược quốc gia về BĐKH giai đoạn 2011-2020 và đúc kết những kinh nghiệm quốc tế trong xây dựng Chiến lược quốc gia về biến đổi khí hậu giai đoạn đến năm 2050.

1.  Bối cảnh

1.1. Đánh giá chung các kết quả đạt được của Chiến lược quốc gia về biến đổi khí hậu giai đoạn 2011-2020

Ngày 05 tháng 12 năm 2011, Thủ tướng Chính phủ đã phê duyệt ban hành Chiến lược quốc gia về BĐKH (Thủ tướng Chính phủ, 2011). Chiến lược đã đề ra mục tiêu chung, 4 mục tiêu cụ thể và 10 nhóm nhiệm vụ. Sau 10 năm triển khai thực hiện, Chiến lược đã đạt được những kết quả chính. Trên cơ sở đánh giá kết quả tình hình thực hiện chiến lược cho thấy, đến năm 2020, Việt Nam cơ bản vẫn đảm bảo an ninh lương thực và an ninh năng lượng; xóa đói giảm nghèo, bình đẳng giới, an sinh xã hội tiếp tục được bảo đảm; sức khỏe cộng đồng được quan tâm, đời sống của nhân dân từng bước được nâng cao. So với giai đoạn trước khi ban hành Chiến lược, nhận thức về BĐKH đã được nâng cao hơn (AFD và Cục BĐKH, 2020). Việt Nam là thành viên có trách nhiệm, nỗ lực tham gia Thỏa thuận Paris về BĐKH, phê duyệt Kế hoạch thực hiện Thỏa thuận Paris về BĐKH; xây dựng và cập nhật Đóng góp do quốc gia tự quyết định (NDC), theo đó giảm 9% phát thải khí nhà kính (KNK) đến năm 2030 so với kịch bản phát triển thông thường bằng nguồn lực trong nước và giảm 27% phát thải KNK (Bộ Tài nguyên và Môi trường, 2020b) thông qua các hợp tác song phương, đa phương khác, góp phần tích cực với cộng đồng quốc tế trong ứng phó với BĐKH toàn cầu. Bên cạnh những kết quả đạt được, những thách thức trong thực hiện Chiến lược giai đoạn 2011-2020 vẫn tồn tại và được trình bày cụ thể như sau:

1.2. Những thách thức trong thực hiện Chiến lược quốc gia về biến đổi khí hậu giai đoạn 2011-2020

Thách thức về thích ứng với BĐKH trong ngành khí tượng thủy văn và phòng chống thiên tai

Xu hướng BĐKH và nước biển dâng ở Việt Nam ngày càng rõ và tác động đến tất cả các ngành, lĩnh vực và địa phương. Theo các kịch bản BĐKH và nước biển dâng (NBD), BĐKH làm gia tăng các hiện tượng thời tiết cực đoan và thiên tai (Bộ Tài nguyên và Môi trường, 2016). Một số tỉnh thường xuyên bị thiệt hại lớn do thiên tai như Thanh Hóa, Quảng Bình, Quảng Trị, Phú Yên… Thiệt hại do thiên tai đối với nền kinh tế vẫn còn lớn, ước tính khoảng 1-1,5% GDP/năm (Bộ Tài nguyên và Môi trường, 2020b). Tuy nhiên, hệ thống trạm quan trắc khí tượng thủy văn chưa đáp ứng yêu cầu hiện đại hóa công tác dự báo, cảnh báo thiên tai, đặc biệt, đối với một số loại hình thiên tai như lũ quét, lũ ống, sạt lở, dông, lốc, mưa đá và sương mù trên biển. Việc đầu tư, xây dựng nâng cấp các công trình trọng điểm ứng phó với thiên tai gồm đê sông, đê biển, hồ chứa, công trình tránh trú tàu thuyền, các điểm sạt lở còn chưa đáp ứng yêu cầu. Việc điều tra, thành lập bản đồ phân vùng cảnh bảo nguy cơ sạt lở đất đến cấp xã còn chưa được triển khai rộng rãi đến các địa phương.

Thách thức về thích ứng với BĐKH trong ngành nông nghiệp

Trong giai đoạn 10 năm tiếp theo, với định hướng phát triển mạnh nông nghiệp ứng dụng công nghệ cao, nông nghiệp hữu cơ, nông nghiệp sinh thái, khai thác và phát huy lợi thể nền nông nghiệp nhiệt đới, thì việc nâng cao khả năng chống chịu, thích ứng của nông nghiệp, nông dân với biến đổi khí hậu từng vùng, miền là cần thiết. Nhưng những khó khăn trong việc chuyển đổi diện tích đất nông nghiệp sang mục đích sử dụng phi nông nghiệp tiếp tục diễn ra ở nhiều địa phương; chủ trương tích tụ đất nông nghiệp, xây dựng cánh đồng lớn vẫn còn gặp khó khăn; quy hoạch chuyển đổi cây trồng, vật nuôi chưa đồng bộ; số lượng giống cây trồng vật nuôi mới, có khả năng chống chịu với BĐKH vẫn còn ít; việc cảnh báo, dự báo và kiểm soát, dịch bệnh do BĐKH gây ra cho cây trồng và vật nuôi còn rất hạn chế; bảo hiểm nông nghiệp mới chỉ thực hiện thí điểm.

Thách thức về thích ứng với BĐKH trong phát triển và bảo tồn tài nguyên nước

Các tổ chức xã hội ngày càng đóng góp nhiều hơn cho các nỗ lực thích ứng với biến đổi khí hậu tại Việt Nam.

Tài nguyên nước có mối liên hệ chặt chẽ với khí hậu; một trong những thách thức là căng thẳng trong chia sẻ tài nguyên nước giữa các vùng, khu vực, địa phương trên cùng một lưu vực sông, hay giữa các quốc gia có cùng hệ thống sông xuyên biên giới… Làm thế nào để thúc đẩy phát triển và sử dụng tài nguyên nước bền vững; nâng cao năng lực thích ứng của hệ thống tài nguyên nước nhằm giảm tính dễ bị tổn thương trước BĐKH là thách thức lâu dài đối với phát triển và bảo tồn tài nguyên nước trong điều kiện nâng cao năng lực thích ứng với BĐKH. Những thách thức như: vẫn còn 70% diện tích trên cả nước chưa được lập bản đồ điều tra tài nguyên nước dưới đất theo tỷ lệ 1:100.000 (AFD và Cục BĐKH, 2020); chính sách, pháp luật về sử dụng tiết kiệm, hiệu quả, tích nước, điều tiết, quản lý, khai thác và đa mục tiêu tài nguyên nước phục vụ phát triển kinh tế - xã hội và đời sống nhân dân chưa đồng bộ và hoàn thiện. Việc xây dựng, nâng cấp các công trình thủy lợi, thủy điện, hệ thống đê sông, đê biển vẫn chưa đáp ứng yêu cầu. Tình trạng xâm ngập mặn ở ĐBSCL, thiếu nước do hạn hán ở các tỉnh duyên hải Nam Trung Bộ và Tây Nguyên vẫn tiếp tục diễn ra ngày càng trầm trọng.

Thách thức về thích ứng với BĐKH, nước biển dâng ở vùng ven biển và hải đảo

Việt Nam nằm trong số 10 nước trên thế giới có chỉ số cao nhất về chiều dài bờ biển (3260 km) so với diện tích lãnh thổ (không kể một số đảo), với khoảng 20 triệu người sống ở ven bờ và 17 vạn người sống ở các đảo, chiếm 35,47% lao động cả nước. Với lợi thế đó, giai đoạn 2021- 2030, phát triển kinh tế biển là một trong những giải pháp chiến lược và được đánh giá là đóng vai trò ngày càng quan trọng trong công cuộc phát triển kinh tế - xã hội của nước ta, phấn đấu đến năm 2030, quy mô kinh tế của 28 tỉnh, thành phố ven biển bằng 65 - 70% GDP cả nước (Báo Điện tử Đảng Cộng sản Việt Nam, 2021). Tuy nhiên, BĐKH và NBD vẫn là một trong những thách thức lớn với việc phát triển bền vững kinh tế biển. Những thách thức có thể kể đến như: thiếu năng lực trong việc giám sát môi trường biển, cảnh báo sớm và ứng phó khẩn cấp với các thảm họa đại dương liên quan đến biến đổi khí hậu; xói mòn bờ biển, bờ sông, xâm thực nước biển, mặn hóa đất và dòng chảy ngược của nước biển vào các cửa sông do nước biển dâng; chưa thực hiện một cách đầy đủ các hoạt động bảo vệ và phát triển các vùng hải đảo ứng phó với BĐKH, NBD.

Thách thức đối với việc bảo tồn và phát triển rừng

Bảo tồn và phát triển rừng là biện pháp giảm thiểu BĐKH nhanh nhất và hiệu quả nhất, đem lại ý nghĩa lớn cả về mặt thích ứng và giảm nhẹ. Rừng chính là “bể chứa” hấp thụ và lưu giữ các- bon tự nhiên. Trong đó, trồng rừng được coi là hoạt động quan trọng nhất trong hành động giảm thiểu biến đổi khí hậu vô điều kiện. Giai đoạn, 2011-2020, Việt Nam đã ghi nhận độ che phủ rừng có tăng, nhưng chất lượng rừng tiếp tục suy giảm. Với quan điểm, rừng vừa là yếu tố quan trọng của môi trường sinh thái, góp phần giảm nhẹ thiên tai, thích ứng với biến đổi khí hậu và bảo tồn đa dạng sinh học, tỷ lệ che phủ rừng giữ ổn định ở mức 42-43%, đóng góp hiệu quả vào việc thực hiện cam kết giảm phát thải KNK do quốc gia tự quyết định (Thủ tướng Chính phủ, 2021). Với mục tiêu đó, việc quản lý chặt chẽ, bảo vệ và phục hồi rừng tự nhiên gắn với bảo tồn đa dạng sinh học, bảo vệ cảnh quan, môi trường sinh thái; phát triển mạnh và nâng cao chất lượng rừng trồng, nhất là rừng đặc dụng, rừng phòng hộ đầu nguồn, rừng phòng hộ ven biển là những thách thức không nhỏ. Đặc biệt, trong bối cảnh, phá rừng vẫn xảy ra ở nhiều địa phương Tây Nguyên, Nam Trung Bộ. Kinh phí cho việc trồng rừng ngập mặn ven biển không đáp ứng đủ so với mục tiêu đề ra. Đa dạng sinh học tiếp tục có xu hướng suy giảm. Sự tham gia của doanh nghiệp lâm nghiệp vào bảo vệ và phát triển rừng để ứng phó BĐKH chưa xứng với tiềm năng; việc sử dụng đất ở các nông, lâm trường còn bất cập.

 Thách thức quan trọng đối với mô hình phát triển hiện tại trong giảm cường độ phát thải khí nhà kính

Giao thông vận tải vẫn tiếp tục là ngành sử dụng nhiều năng lượng, phát thải khí nhà kính (KNK) lớn, gây ô nhiễm môi trường không khí. Theo Thông báo quốc gia lần thứ ba của Việt Nam gửi Ban Thư ký Công ước, phát thải khí nhà kính của lĩnh vực giao thông vận tải là 30,5 triệu tấn CO2tđ, chiếm 17,8% tỷ lệ phát thải khí nhà kính năm 2014 trong lĩnh vực năng lượng (Bộ Tài nguyên và Môi trường, 2019). Trong khi đó, hệ thống giao thông vận tải công cộng ở các đô thị Việt Nam vẫn còn hạn chế. Tỷ lệ vận tải hành khách công cộng bằng xe buýt năm 2019 ở Hà Nội đạt 17,3% (Báo điện tử Hà Nội mới, 2019) và khố lượng vận tải hành khách công cộng ở TP Hồ Chí Minh đạt 98,3% (Ấn phẩm điện tử Thời nay của Báo nhân dân, 2020). Phương tiện vận tải cá nhân vẫn chiếm tỷ trọng lớn và tiếp tục gia tăng nhanh. Việc phát triển và sử dụng nhiên liệu ít phát thải như nhiên liệu khí tự nhiên nén (CNG), khí hóa lỏng (LPG), xăng sinh học còn rất hạn chế.

Nông nghiệp tiếp tục là ngành kinh tế quan trọng của quốc gia. Tuy nhiên, phát triển nông nghiệp công nghệ cao, nông nghiệp sạch, nông nghiệp hữu cơ vẫn còn là thách thức lớn trong việc thay đổi phương thức canh tác nông nghiệp, sử dụng nước, phân bón, thức ăn chăn nuôi phù hợp trên diện rộng. Phát triển vùng, liên kết vùng trong nông nghiệp, chia sẻ nguồn nước tưới còn nhiều bất cập. Việc lạm dụng phân bón hóa học và thuốc BVTV trong canh tác nông nghiệp, xử lý chất thải vật nuôi tiếp tục là những yếu kém gây ô nhiễm, suy thoái môi trường và phát thải KNK. Theo Thông báo quốc gia 3 của Việt Nam, tổng phát thải trong lĩnh vực nông nghiệp và LULUCF năm 2014 là 52,3 triệu tấn CO2 tđ, dự báo sẽ tăng lên 69 triệu tấn năm 2020 và đạt 63,2 triệu tấn CO2 tđ vào năm 2030 (Bộ Tài nguyên và Môi trường, 2019). Do vậy, mục tiêu giảm 20% phát thải KNK trong 10 năm (tức đến 2024 chỉ còn khoảng 42 triệu tấn CO2 tđ) của ngành Nông nghiệp và Phát triển nông thôn có thể sẽ khó đạt được.

Sản xuất công nghiệp và xây dựng. Nhiều mẫu hình sản xuất bền vững trong công nghiệp, thiết kế sản phẩm bền vững cũng đã bước đầu được thực hiện, tuy nhiên, trên thực tế, còn ở phạm vi hẹp, đa phần nhờ sự hỗ trợ của các dự án có sự hỗ trợ của đối tác phát triển. Hiện nay không có số liệu thống kê về chỉ tiêu về giá trị sản xuất của các ngành công nghiệp ứng dụng công nghệ cao ở Việt Nam, song có thể thấy là tỷ lệ này chưa cao như yêu cầu của Chiến lược “Tăng cường nghiên cứu và ứng dụng công nghệ cao trong các ngành công nghiệp trọng điểm; đến năm 2020, nâng cao giá trị sản xuất công nghiệp của các ngành công nghiệp áp dụng công nghệ cao đảm bảo giá trị gia tăng trong tổng giá trị sản xuất công nghiệp khoảng 42 - 45%; tăng cường đổi mới công nghệ theo hướng áp dụng công nghệ cao, đạt tỷ lệ đầu tư đổi mới máy móc, thiết bị trên 20% vào năm 2020”. Việc xây dựng các công trình xanh, nhìn chung, chưa phát triển mạnh mẽ, chưa xứng với tiềm năng của thị trường.

Quản lý chất thải. Theo Báo cáo hiện trạng môi trường quốc gia năm 2020 của Bộ Tài nguyên và Môi trường thì lượng chất thải rắn tăng nhanh, cơ cấu thành phần phức tạp, tỷ lệ chất thải nhựa cao. Tổng khối lượng CTR sinh hoạt phát sinh trên địa bàn 51/63 tỉnh thành phố là khoảng 66.904 tấn/ngày. Các địa phương có khối lượng CTR sinh hoạt phát sinh trên 1.000 tấn/ngày chiếm 25% (trong đó có Đồng Nai, Hà Nội phát sinh trên 6.000 tấn/ngày) (Bộ Tài nguyên và Môi trường, 2020a).

Về xây dựng cộng đồng các mô hình cộng đồng với sinh kế theo hướng các-bon thấp còn manh mún, nhỏ lẻ. Các mô hình cộng đồng chủ yếu được thực hiện và triển khai từ nguồn hỗ trợ của các tổ chức NGO, CSO và mới chỉ được triển khai thí điểm mà chưa được nhân rộng trên quy mô lớn.

Thách thức lớn với cơ cấu năng lượng than đá chiếm ưu thế và thúc đẩy sử dụng năng lượng sạch, năng lượng tái tạo

Nguồn điện quốc gia trong thời gian tới vẫn chịu sự phụ thuộc vào nhiệt điện than, trong đó nguyên liệu chính là nguồn than nhập khẩu, đặt ra những nguy cơ về ô nhiễm môi trường và an ninh năng lượng. Trong khi nguồn năng lượng từ thủy điện nhỏ gần như đã được khai thác tới hạn; các nguồn năng lượng tái tạo có tiềm năng khai thác lớn ở Việt Nam như năng lượng gió và năng lượng mặt trời còn thiếu sự đồng bộ trong phát triển, hệ thống truyền tải điện gây lãng phí, gián đoạn nguồn lực đầu tư; công tác quy hoạch năng lương tái tạo còn bất cập, chưa có tầm nhìn xa. Ngoài ra, vẫn còn tiềm năng lớn về sử dụng tiết kiệm và hiệu quả năng lượng trong các ngành, lĩnh vực chưa được khai thác hết. Việc nghiên cứu, phát triển và ứng dụng các công nghệ, thiết bị, sản phẩm tiêu dùng sử dụng năng lượng hiệu quả, sử dụng nguồn năng lượng phi hóa thạch, phát thải thấp chưa có nhiều chuyển biến mạnh mẽ.

Nhìn chung, đến năm 2020, Việt Nam vẫn phải đối mặt với nhiều thách thức về an ninh nguồn nước, đặc biệt là ở khu vực ven biển Nam Trung Bộ, ĐBSCL và Tây Nguyên. Cơ sở hạ tầng về y tế vẫn chưa đáp ứng yêu cầu khám chữa bệnh cho nhân dân trong bối cảnh dịch bệnh do BĐKH diễn biến phức tạp. Nền kinh tế các-bon thấp chưa trở thành xu hướng chủ đạo; giảm nhẹ phát thải KNK và tăng khả năng hấp thụ KNK chưa trở thành chỉ tiêu bắt buộc trong phát triển kinh tế - xã hội (sẽ bắt buộc kể từ năm 2021). Đây tiếp tục là những thách thức cho phát triển bền vững, tăng trưởng xanh, ứng phó hiệu quả với biến đổi khí hậu trong giai đoạn mới, cũng phù hợp với đánh giá của Ban Chấp hành Trung ương: “Năng lực và nguồn lực về quản lý tài nguyên, bảo vệ môi trường, ứng phó với biến đổi khí hậu, phòng, chống thiên tai còn hạn chế”.

2. Kinh nghiệm quốc tế ứng phó với biến đổi khí hậu giai đoạn mới

Để ứng phó với biến đổi khí hậu trong giai đoạn mới, các quốc gia đề xuất các giải pháp về giảm nhẹ phát thải khí nhà kính hướng tới nền kinh tế các-bon thấp, tăng cường hiệu quả thích ứng với biến đổi khí hậu và tăng cường các phương thức ứng phó với biến đổi khí hậu, cụ thể như sau:

2.1.  Giảm nhẹ phát thải khí nhà kính, hướng tới nền kinh tế các-bon thấp là xu hướng bắt buộc

Kiểm soát phát thải khí nhà kính. Trong Chương trình quốc gia về BĐKH (The Auspices of National Development and Reform Commission People’s Republic of China, 2007), Trung Quốc đã đề ra các giải pháp nhằm kiểm soát phát thải khí nhà kính như: đẩy nhanh việc chuyển đổi mô hình tăng trưởng kinh tế; tăng cường hướng dẫn chính sách về tiết kiệm và sử dụng năng lượng hiệu quả; tăng cường giám sát và điều hành của chính phủ về tiết kiệm năng lượng; phát huy tác dụng của các cơ chế dựa trên thị trường để tiết kiệm năng lượng; nâng cao nhận thức của cộng đồng và xã hội về tiết kiệm năng lượng; đẩy nhanh việc xây dựng một xã hội bảo tồn tài nguyên.

Năng lượng là lĩnh vực ưu tiên cao trong khi nông nghiệp và sử dụng đất, thay đổi sử dụng đất và lâm nghiệp (LULUCF) cũng là những lĩnh vực được chú trọng ở các nước đang phát triển. Năng lượng là lĩnh vực phát thải KNK trọng tâm, đồng thời cũng gắn chặt với sự phát triển kinh tế, xã hội. Do đó, tất cả các nước phát triển và đang phát triển, kể cả các quốc gia đảo nhỏ cũng chú trọng giảm phát thải KNK trong lĩnh vực năng lượng. Nội dung chính là tập trung vào: (i) sử dụng tiết kiệm, hiệu quả năng lượng trong các ngành, lĩnh vực và; (ii) phát triển năng lượng tái tạo. Đây là lĩnh vực trọng tâm ở các nước phát triển như EU, Nhật Bản và Hàn Quốc. Ngay từ năm 1980, Chính phủ Trung Quốc đã áp dụng nguyên tắc “đối xử bình đẳng để phát triển và bảo tồn với nhấn mạnh ngay lập tức cho sau này”, coi bảo tồn năng lượng là một vấn đề có tầm quan trọng chiến lược trong chính sách năng lượng. Với mục tiêu, giảm tỷ trọng than trong cơ cấu năng lượng sơ cấp của Trung Quốc từ 76,2% năm 1990 xuống 68,9% năm 2005, trong khi tỷ trọng dầu, khí đốt và thủy điện tăng lên 16,6%, 2,1% và 5,1% năm 1990 lên 21,0%, 2,9% và 7,2 % vào năm 2005, tương ứng (China, 2007). Ở các nước đang phát triển, do điều kiện và cơ cấu kinh tế, các lĩnh nông nghiệp, lâm nghiệp và LULUCF cũng được coi trọng, trong đó bảo vệ và phát triển rừng, chương trình REDD+ được triển khai ở nhiều quốc gia (Fiji, Tanzania, Kenya…).

Tăng cường hệ thống tiêu chuẩn, quy chuẩn kỹ thuật, các mục tiêu tự nguyện để thúc đẩy giảm phát thải KNK trong lĩnh vực năng lượng. Nhật Bản đã ưu tiên phát triển phương tiện giao thông vận tải có mức tiêu hao nhiên liệu và phát thải các-bon thấp. Các nhóm ngành công nghiệp Nhật Bản cũng ưu tiên thiết lập các kế hoạch hành động tự nguyện (VAP) và đặt ra các giới hạn phát thải và các mục tiêu giảm thiểu tự nguyện. Tiêu chuẩn “top-runner” do Chính phủ đặt ra thúc đẩy các ngành công nghiệp đạt được các mục tiêu tự nguyện của họ (The Plan for Global Warming Countermeasures). Tại Hàn Quốc và Nhật Bản, các tiêu chuẩn về dấu chân các-bon đối với các sản phẩm đã được thiết lập, qua việc dán nhãn các-bon đã giúp các doanh nghiệp đổi mới công nghệ, thay thế nguyên liệu đầu vào và xử lý chất thải trong quá trình sản xuất nhằm đáp ứng các tiêu chuẩn về phát thải KNK. Hàn Quốc cũng ban hành tiêu chuẩn đầu tư tái tạo (RPS) đặt ra quy định nghiêm ngặt đối với các nhà sản xuất điện quốc gia nhằm đáp ứng các mục tiêu cho tỷ lệ điện từ nguồn năng lượng tái tạo (Government of the Republic of Korea, 2017).

Thiết lập hệ thống buôn bán phát thải (ETS), thực hiện cơ chế tín chỉ chung (JCM) và thể chế hóa hoạt động giảm nhẹ. Kinh nghiệm của EU, Hàn Quốc và Nhật Bản cho thấy ETS sẽ thúc đẩy hoạt động giảm phát thải KNK, huy động được nguồn lực từ khối tư nhân cũng như khuyến khích đổi mới công nghệ, sử dụng năng lượng tiết kiệm và hiệu quả.

2.2.  Tăng cường hiệu quả thích ứng với biến đổi khí hậu

Thích ứng với biến đổi khí hậu lấy nông nghiệp là lĩnh vực ưu tiên. An ninh lương thực là một trong những lĩnh vực cần được quan tâm trong bối cảnh BĐKH diễn biến ngày càng gia tăng, đặc biệt là đối với các nước đang phát triển vốn dựa vào nông nghiệp. Đây là một trong những ưu tiên trong chính sách, chiến lược và kế hoạch thích ứng với BĐKH của các quốc gia đảo nhỏ SIDS, các quốc gia đang phát triển và LDC. Tài nguyên nước ở các nước đang phát triển là điều kiện để bảo đảm an ninh lương thực do có mối quan hệ chặt chẽ với hạn hán, lũ lụt và sản xuất lương thực. Việc bảo đảm sinh kế cho người dân ở những khu vực chịu tác động mạnh của BĐKH như khu vực ven biển, thường xuyên xảy ra hạn hán, lũ lụt, xâm nhập mặn là rất quan trọng. Vì vậy, cần có các đánh giá tác động xây dựng và phát triển các sinh kế bền vững, chống chịu với BĐKH như khai thác thủy sản bền vững, du lịch sinh thái đã được thực hiện ở Kenya, Malawi… Thái Lan (Intended Nationally Determined Contributions) cũng đã đạt được những thành công nhất định trong việc phân bổ nước hiệu quả, ứng phó lũ lụt và hạn hán, lồng ghép quản lý tổng hợp tài nguyên nước kết hợp với quy hoạch sử dụng đất, điển hình là dự án “Túi chứa nước” ở quận Bang Khu Thian, ngoại ô Bangkok

Thích ứng với nước biển dâng dựa vào hệ sinh thái. Kinh nghiệm của các nước đảo nhỏ cho thấy nước biển dâng là vấn đề không thể đảo ngược, liên quan đến sinh kế, hạ tầng kỹ thuật, xã hội và tài nguyên môi trường vùng ven biển. Việc thích ứng với nước biển dâng gắn liền với đa dạng hóa sinh kế và phòng chống rủi ro thiên tai. Rất nhiều quốc gia đang phát triển, SIDS, LDC như Seychelles (Seychelles, 2020), Quần đảo Solomon, Kenya, Malawi, Thái Lan, Bangladesh, Gambia… đều lựa chọn giải pháp thích ứng dựa vào hệ sinh thái (EbA), giải pháp dựa vào tự nhiên (NbS) là các giải pháp ưu tiên, cụ thể là phát triển và bảo vệ rừng ngập mặn ven biển, bảo vệ và phục hồi hệ sinh thái biển… Các giải pháp này cũng gắn liền với bảo đảm sinh kế bền vững dựa vào nguồn lợi từ biển cho các cộng đồng, nâng cao sức chống chịu trước các tác động của BĐKH. Việc phát triển hài hòa với tự nhiên, tuân theo quy luật tự nhiên là hết sức quan trọng. Bảo vệ và phát triển rừng là giải pháp mang lại lợi ích kép cả về thích ứng và giảm nhẹ. Do đó, nhiều nước như Kenya, nơi rừng hỗ trợ hàng triệu người chăn nuôi; nơi cư trú của các loài động vật hoang dã là nguồn lợi lớn về du lịch đều khuyến khích thúc đẩy bảo vệ và phát triển rừng (Government of Kenya, 2010).

Nâng cao vai trò của chính quyền địa phương, tăng cường sự liên kết giữa các vùng, địa phương trong thích ứng với biến đổi khí hậu. Liên minh châu Âu đã khuyến khích tất cả các quốc gia thành viên áp dụng chiến lược thích ứng một cách toàn diện. Theo đó, đã cung cấp các hướng dẫn để xây dựng các chiến lược, kế hoạch thích ứng. Đồng thời, cũng khuyến khích sự liên kết, hợp tác giữa các thành viên trong khối thông qua việc đưa nội dung thích ứng với BĐKH trong Thoả ước Thị trưởng (AFD và Cục BĐKH, 2020).

Ưu tiên lĩnh vực thích ứng liên quan đến sức khỏe con người, chú trọng đến các biện pháp ứng phó với tác động của BĐKH và gia tăng dịch bệnh. Châu Âu và Nhật Bản có nhiều kinh nghiệm đối với vấn đề sức khỏe trong bối cảnh BĐKH, đặc biệt là người già. Trong đó, cần đánh giá và thống kê ảnh hưởng của BĐKH đến sức khỏe con người để lồng ghép vào kế hoạch, chương trình y tế công cộng, đảm bảo ứng phó tốt những tác động của thay đổi nhiệt độ, bệnh truyền nhiễm mới… Vấn đề này đặc biệt cần được quan tâm trong bối cảnh dịch Covid 19 đang lây lan mạnh như hiện nay.

2.3. Tăng cường các phương thức ứng phó với biến đổi khí hậu

a) Tăng cường phát triển nguồn nhân lực, phát triển các-bon thấp và thích ứng với khí hậu

Tại Điều 6 của Công ước khung của Liên hợp quốc về biến đổi khí hậu (UNFCCC), giáo dục, đào tạo và nâng cao nhận thức cộng đồng được xác định là những lĩnh vực quan trọng sẽ góp phần vào các nỗ lực giảm thiểu biến đổi khí hậu, tăng cường khả năng thích ứng và khả năng chống chịu trước những tác động tiêu cực của BĐKH. Thỏa thuận Paris (Mục 72-84) đã nêu rõ hơn nữa nhu cầu của các quốc gia trong việc tăng cường năng lực và thể chế. Đây là một trong những trụ cột quan trọng trong việc đảm bảo rằng các quốc gia có thể thực hiện NDC và Kế hoạch thích ứng quốc gia (NAP). Malawi cũng là một trong các quốc gia tiên phong trong việc xây dựng quốc gia chống chịu với biến đổi khí hậu dựa trên tri thức vào năm 2030, theo đuổi lộ trình phát triển các- bon thấp, đây cũng là quan điểm trong Chiến lược quốc gia về biến đổi khí hậu của Malawi cập nhật vào năm 2021 (Malawi, 2021). Trong NDC cập nhật năm 2020, Việt Nam cũng đưa việc phát triển và sử dụng hiệu quả các nguồn lực, gồm nhân lực, công nghệ, tài chính, là giải pháp quan trọng để thúc đẩy việc thực hiện NDC. Trong đó việc phát triển và sử dụng hiệu quả nguồn lực về nhân lực được nêu ra đầu tiên với những giải pháp về tăng cường năng lực cho các Bộ hỗ trợ tiếp cận các nguồn vốn đầu tư từ các quỹ nước ngoài một cách hiệu quả hơn; Xây dựng, triển khai chương trình đào tạo, đào tạo lại cán bộ về biến đổi khí hậu; Xây dựng, triển khai chương trình giảng dạy, cập nhật kiến thức về biến đổi khí hậu và môi trường trong hệ thống giáo dục, đào tạo quốc gia.

b) Tăng cường tiếp cận và huy động nguồn lực tài chính quốc tế, nguồn lực trong nước và sự tham gia của khối doanh nghiệp trong ứng phó với biến đổi khí hậu

Quỹ quốc tế. Kinh nghiệm của các quốc gia đảo nhỏ SIDS và các nước đang phát triển tương tự cũng đều cho rằng, đây là một nguồn lực quan trọng để ứng phó với BĐKH. Điều này cũng hoàn toàn phù hợp với chính sách và nhận định mà UNFCCC và Thỏa thuận Paris đã đề cập. Các nước Gambia, Kenya, Tanznia, Quần đảo Solomon (Ministry of Environment, Climate Change, Disaster Management and Meteorology, 2012) đều đã và đang thực hiện các dự án hỗ trợ từ các quỹ môi trường và khí hậu đa phương như Quỹ Khí hậu Xanh (GCF), Quỹ Môi trường Toàn cầu (GEF), Quỹ quốc gia kém phát triển (LDCF), Quỹ thích ứng (AF), WB, ADB, Quỹ của Ngân hàng Phát triển Châu Phi (AfDB), Quỹ Biến đổi Khí hậu Đặc biệt (SCCF), các ngân hàng và các quỹ song phương. Các đối tác phát triển khác cũng đóng vai trò rất quan trọng như GIZ, USAID, AusAID… Các lĩnh vực hỗ trợ là lâm nghiệp, phòng chống thiên tai, hạ tầng thích ứng BĐKH, năng lượng tái tạo, tăng cường năng lực…

Quỹ quốc gia để ứng phó với biến đổi khí hậu. Tanzania đã thành lập các Quỹ Ủy thác Môi trường Quốc gia, Quỹ Quốc gia về BĐKH và Quỹ REDD; Thanh toán cho Dịch vụ Môi trường (ví dụ, Thanh toán cho Dịch vụ Hệ sinh thái - PES); Quỹ từ các tổ chức phi chính phủ. Các quỹ này là nguồn thu do Chính phủ thu được thông qua các khoản thuế và phí từ các khoản đầu tư khác nhau liên quan đến ứng phó với BĐKH. Bangladesh (Bangladesh’s Ministry of Finance, 2014) đã thành lập các quỹ về ứng phó với BĐKH như Quỹ doanh thu, Quỹ ủy thác BĐKH và Quỹ chống chịu BĐKH Bangladesh - huy động nguồn lực từ các đối tác tài chính và đối tác phát triển của chính phủ. Thái Lan cũng thành lập Quỹ quay vòng để hỗ trợ doanh nghiệp đầu tư các dự án tiết kiệm năng lượng.

Khu vực tư nhân. Theo Tanazia, các cá nhân và tổ chức lớn đã tài trợ cho các sáng kiến thích ứng và giảm thiểu biến đổi khí hậu. Các tổ chức và cá nhân này có thể cung cấp nguồn vốn quan trọng cho các cộng đồng nhỏ/các dự án thích ứng và giảm thiểu biến đổi khí hậu riêng lẻ như: Quỹ Clinton; Quỹ Mellinda Gates; Quỹ Rockefeller; Quỹ WaterAid và Ford. Từ kinh nghiệm của Nhật Bản, Hàn Quốc... việc huy động nguồn lực từ khối tư nhân là rất quan trọng, đặc biệt là trong lĩnh vực giảm nhẹ phát thải KNK. Việc phát hành trái phiếu xanh được chú trọng, huy động sự tham gia của các nhà đầu tư. Cả 2 quốc gia cũng rất chú trọng đầu tư cho nghiên cứu và phát triển (R&D), thúc đẩy đổi mới, sáng tạo, thương mại hóa các kết quả nghiên cứu. Qua đó, phát triển mạnh mẽ thị trường công nghệ ứng phó với BĐKH và tăng cường sự tham gia đầu tư.

c) Đẩy mạnh nghiên cứu phát triển khoa học công nghệ, đổi mới sáng tạo

Theo kinh nghiệm một số quốc gia, để giảm phát thải khí nhà kính, cần nghiên cứu đề xuất trong các Chiến lược như: Công nghệ than sạch; Đốt nghiền bột giấy cực siêu tới hạn (PC USC); Đốt tầng sôi tuần hoàn áp suất, siêu tới hạn. Chu trình hỗn hợp (PCFBC SC CC); Chu trình kết hợp khí hóa tích hợp (IGCC); Pin nhiên liệu oxyt rắn (SOFC); Pin nhiên liệu khí hóa tích hợp (IGFC); Điện hạt nhân khí hóa than ngầm (UCG); Lò phản ứng nước có áp, Lò phản ứng nước điều áp tích hợp, Lò phản ứng nước nặng tiên tiến (AHWR); Lò phản ứng tạo giống nhanh (FBR)... Một số biện pháp giảm mạnh phát thải khí nhà kính các quốc gia đề xuất như sử dụng hydrogen sạch lưu trữ năng lượng, vật liệu các-bon thấp (thép và nhôm), chôn lấp và lưu trữu các-bon. Những công nghệ này giải quyết lượng khí thải trong các lĩnh vực chiếm 90% lượng khí thải toàn cầu, hoặc khoảng 45 tỷ tấn CO2-e hàng năm, là những biện pháp rất đắt đỏ mà hiện nay thế giới còn đang nghiên cứu, đồng thời áp dụng các biện pháp định giá các-bon để buộc doanh nghiệp phát thải lớn phải thay đổi công nghệ sang phát thải ít hơn (AFD và Cục BĐKH, 2020).

3. Kết luận

Để ứng phó với BĐKH trong giai đoạn mới, một số nhận định sau có thể là bài học kinh nghiệm tốt cho xây dựng Chiến lược quốc gia về BĐKH giai đoạn đến năm 2050:

- Giải quyết vấn đề BĐKH trong khuôn khổ phát triển bền vững. Đặt trọng tâm ứng phó với BĐKH vào cả giảm nhẹ phát thải KNK và thích ứng với BĐKH nhằm giảm tính dễ bị tổn thương và rủi ro trước tác động của BĐKH, trong khi đó cần đảm bảo phát triển nền kinh tế các-bon thấp, nâng cao chất lượng tăng trưởng, sức cạnh tranh của nền kinh tế.

- Hội nhập quốc tế một cách tích cực và sâu rộng; phát huy, mở rộng hợp tác quốc tế, đặc biệt là tiếp cận các quỹ GCF, GEF và các đối tác phát triển trong bối cảnh Việt Nam trở thành nước có thu nhập trung bình để huy động nguồn lực tài chính và kỹ thuật. Đồng thời nâng cao hiệu lực quản lý, giám sát việc phân bổ nguồn tài chính qua xây dựng, hoàn thiện thể chế, chính sách.

- Tăng cường năng lực, nâng cao nhận thức, kiến thức và sự tham gia của cộng đồng trong ứng phó với BĐKH, đặc biệt thu hút thêm nguồn lực từ khối tư nhân trong phòng tránh thiên tai, công nghệ các-bon thấp, giảm nhẹ phát thải KNK.

- Phát triển nguồn lực về khoa học và công nghệ, dựa vào sự tiến bộ và đổi mới của khoa học và công nghệ, công nghệ số, cuộc cách mạng 4.0 thúc đẩy đổi mới công nghệ là cách hiệu quả trong giảm nhẹ phát thải KNK và thích ứng với BĐKH.

CHU THỊ THANH HƯƠNG